Archeologie: inspiratiebron voor eigentijdse ontwerpen

De Wet op de archeologische monumentenzorg (Wamz), ingevoerd op 1 september 2007, regelt dat gemeenten verantwoordelijk zijn voor hun archeologisch erfgoed. Brabants archeoloog Ria Berkvens heeft in opdracht van het landelijk Convent van Gemeentelijk Archeologen, waarvan zij bestuurslid is, onlangs onderzocht hoe gemeenten sinds 2007 hun archeologietaken uitvoeren. Haar conclusie is verontrustend; het ontbreekt veel gemeenten aan belangstelling, expertise en geld. Ook beseffen ambtenaren te weinig dat archeologie kansen biedt om je als gemeente te onderscheiden.

Noord-Brabant kent een grote verscheidenheid aan archeologische monumenten, zoals nederzettingen, grafheuvels en kasteelmottes (middeleeuwse kastelen gebouwd op aarden heuvels). Deze identiteitdragers met hun boeiende geschiedenis bieden uiteenlopende mogelijkheden op het gebied van cultuurtoerisme, maatschappelijke betrokkenheid en educatie. Je kunt je er als gemeente mee in de markt en op de kaart te zetten! Maar hoe verbeeld je dit deels onzichtbare verleden en maak je het toegankelijk voor een groot publiek?

Het verbeelden van de geschiedenis ter plekke kun je op verschillende manieren doen. Te denken valt aan themaparken, informatieborden, apps en (openlucht) musea waar (pre)historische bouwwerken en nederzettingen zijn nagebouwd.

Reconstructie ijzertijdboerderij Oss (2010)

In 2010 heeft de gemeente Oss in de wijk Ussen een houten speel- en klimtoestel gebouwd. Een reconstructie op ware grootte van een boerderij uit de middenijzertijd (circa 500 - 250 jaar voor Chr.). In deze wijk werd in 1976 een nederzetting uit die tijd ontdekt bij graafwerkzaamheden. Het klimrek is 17 meter lang, 4,5 meter breed en 4 meter hoog en is een leerzame en leuke aanwinst voor de kinderen uit de buurt.

Archeologie als inspiratiebron

Behalve archeologische opgravingen reconstrueren en zo het verhaal van de plek vertellen kunnen de vondsten ook fungeren als inspiratiebron voor nieuwe ruimtelijke ontwerpen. Zo wordt een extra betekenislaag toegevoegd die samenvalt met de context van de specifieke locatie. Een nieuw verhaal ontstaat.

Landschapsarchitectuur: Park Moerenburg Tilburg (2011)

In Tilburg Oost, op de grens van de stad en het buitengebied, ligt het terrein van de voormalige waterzuiveringsinstallatie. In 2005 stuitte men hier bij de aanleg van een helofytenfilter - een zuiveringsmoeras dat bestaat uit water en riet - op sporen van vroegere bebouwing. Het bleken de fundamenten van Huize Moerenburg, een van de eerste stenen huizen in Tilburg.

In opdracht van Waterschap de Dommel en de gemeente Tilburg maakte MTD Landschapsarchitecten een inrichtingsplan voor dit terrein. In het plan komen de twee verschillende historische tijdslagen van het terrein samen: de waterzuiveringsinstallatie en Huize Moerenburg. Ze worden met elkaar verbonden door twee monumentale assen. Contouren van het huis (volgens een schilderij uit 1700) komen als staalconstructie terug in het park op de plek waar het huis oorspronkelijk stond. Het helofytenfilter valt samen met de monumentale as naar het huis en vormt een verwijzing naar de oorspronkelijke monumentale baroktuin.

Kunst in de openbare ruimte: Voetbrug Paalgraven (2013)

De grafvelden Vorstengraf en Paalgraven liggen ten zuiden van Oss. Eeuwenlang was dit gebied voor de prehistorische bewoners een belangrijke plek. Toen lagen de tientallen grafheuvels op een open plek in het bos. Tegenwoordig ligt het gebied ingesloten tussen snelwegen en geniet het vooral bekendheid onder automobilisten als 'knooppunt Paalgraven'.

Om dit onbereikbare prehistorisch grafheuvellandschap toegankelijk te maken voor bezoekers hebben ontwerpers Kiki van Eijk en Joost van Bleiswijk, in opdracht van Stichting Kunst aan de A50, zogenaamde 'landschapsprothesen' ontworpen. Cortenstalen hulpmiddelen, zoals een brug, trapje, uitkijkpost, hek en vlonder ontsluiten het gebied voor de wandelaar en zijn tevens kunstobjecten in het landschap. De voetbrug onder het viaduct bij de A50 is als eerste gerealiseerd. Overige prothesen worden komende maanden geplaatst, o.a. in het stroomgebied van de Aa bij Veghel.

Stedenbouw: Woonwijk De Overlaet, Rosmalen (eind jaren 80)

Een al iets ouder voorbeeld, maar daardoor niet minder uniek, vormt de woonwijk De Overlaet. Eind jaren 80 van de vorige eeuw gebouwd ten noorden van Rosmalen. Centraal in de wijk ligt een heuvel met een monumentale linde erop. De boom is al ruim 250 jaar oud, de heuvel (motte) waarop die staat is een archeologisch monument. Hier zijn fundamenten aangetroffen van een klein kasteeltje uit circa 1400 dat ruim een eeuw later werd omgevormd tot klooster en de naam 'Annenborch' kreeg. In 1587 werd het klooster verwoest.

Ons archeologisch verleden is waardevol en kwetsbaar, daar moeten we goed voor zorgen. En hoewel de archeologie vaak als een ondergeschoven kindje wordt beschouwd, tonen deze praktijkvoorbeelden iets van de reikwijdte en mogelijkheden van onze bodemschatten. Get inspired!