“Het onbehagen is vandaag de dag groot, de oorzaken en de verschijningsvormen zijn bekend. Als maatschappij hebben we nood aan verbondenheid en zinverlening, aan engagement en samenlevingsopbouw. Community art is daarbij zonder de minste twijfel een ontzettend belangrijk middel. Waar wachten we nog op?".
Dit is een gedeelte van het betoog van emeritus professor doctor Paul Verhaeghe op 11 december 2023. Hij sprak tijdens de Kunstloc Brabant conferentie ‘Zo kan het ook!’ over cultuurparticipatie in het kader van de landelijke regeling Herstelsteun Amateurkunst in Boxtel.
De lezing van Paul Verhaeghe was de afsluiter van een dag vol inspirerende workshops. Hij gaf de aanwezigen een kritische maatschappijanalyse en inhoudelijke munitie om mee naar huis te nemen. Want dat is nodig. Nog veel te weinig mensen ervaren en erkennen de positieve kracht van zelf kunst maken, ook wel actieve cultuurparticipatie genoemd. We horen bij gemeentes de roep om kunst- en cultuurbeleid te verbinden met het sociaal domein. Er zijn al veel experimenten in het land en zeker in Brabant die zo ook in andere gemeentes opgezet kunnen worden en aangepast aan de lokale situatie. Vanuit Kunstloc Brabant geven wij die kennis door, werken we mee aan cultuurbeleid en organiseren wij netwerkbijeenkomsten om bij elkaar in de keuken te kijken en het vuur aan te wakkeren om aan de slag te gaan.
The Living Museum Tilburg
Zo was het CareFull netwerk op 23 en 24 november te gast bij Het Living Museum in Tilburg. We werden rondgeleid in het kleurrijke gebouw, kregen een enthousiast verhaal van initiatiefnemer Rob Haen en kunstenaar Dennis van Lieshout. Beleidsmakers en kunstenaars uit Roosendaal waren zo enthousiast dat ze gaan kijken of dit concept in Roosendaal kan bijdragen aan het toegankelijk maken van kunst voor mensen die van nature niet direct aan kunst denken of beseffen dat zij ook talenten hebben. Over een half jaar zijn we te gast in Breda bij GGZ Breburg en Kunstkameraden. Zij starten in 2024 een samenwerking waarbij zij kunstenaars koppelen aan cliënten van de GGZ.
Paul Verhaeghe 11 dec, Foto: Suzanne Slachmuylders
Verbondenheid en zinverlening
Wat had Paul Verhaeghe precies te vertellen? Het is onmogelijk om zijn heldere analyse samenvattend weer te geven. Lees daarvoor zijn recente boek Onbehagen, over de verandering van onze samenleving sinds de jaren 80. Of luister als appetizer naar deze podcast van de NRC. We mochten citeren uit de aantekeningen van Paul Verhaeghe. Na zijn grondige analyse van de huidige Westerse maatschappij komt hij met de volgende conclusies. Onze maatschappij heeft twee belangrijke pijnpunten:
- verlies aan verbondenheid
- verlies aan zinverlening
De huidige aanpak in de zorg gaat daar nauwelijks op in, deze is vooral medicaliserend en psychotherapeutisch en bovendien steevast individualiserend, wat eerder probleembevestigend is dan oplossend. In de plaats daarvan kunnen we veel beter inzetten:
- op het herstel van de sociale dimensie
- op zinverlenende praktijken
Kunst kan op beide dimensies een heel mooi antwoord bieden. Kunst heeft intrinsiek te maken met zinverlening, met antwoorden op de grote vragen van het leven. Als praktijk vertrekt kunst bij het individu met een makkelijke stap naar het delen met anderen, eventueel reeds tijdens het creatieve proces zelf, eventueel nadien, bij het tonen. En zorgt bovendien voor erkenning van diegene die iets gemaakt heeft of betrokken is bij het samen maken. Dus: positieve effecten zowel voor het individu (zoekt zelf antwoorden; krijgt erkenning) als voor de groep (toename verbondenheid, daling eenzaamheid). Tegenwoordig maken we hier nog te weinig gebruik van, om twee redenen:
- ook kunst is vermarkt
- behandelingen zijn vooral medisch en therapeutisch
We hebben uitdrukkelijk een maatschappelijk kader nodig om kunst te bevrijden van de vermarkting en om haar opnieuw haar oorspronkelijke functie te geven. Het enorme voordeel van kunst, als antwoord op de problemen van onze tijd, is dat zij preventief werkt op grond van minstens drie effecten:
- door de bijdrage aan zinverlening
- door het herstel van verbondenheid
- door het geven van erkenning
De bewustwording dat kunst hierbij een belangrijke bijdrage kan leveren neemt toe, deze conferentie is daar een illustratie van. De verklaring van de toename ligt onder meer in wetenschappelijk onderzoek.
Foto: Naomi Weerman
Kunst en sociale gezondheid
In 2019 heeft de WHO een rapport gepubliceerd over de rol van kunst in de bevordering van gezondheid. Het rapport bundelt alle research resultaten van de voorafgaande twintig jaar. Het gaat over zowat 3.000 studies over podium- en beeldende kunsten, literatuur, elektronische kunst en gemeenschapsevents. De conclusie was duidelijk: actieve deelname aan kunst bevordert de mentale, somatische en sociale gezondheid. In het kielzog daarvan organiseerde de WHO eind 2022 een ‘expert meeting’ over de vraag of en hoe kunst kan bijdragen tot preventie en genezing van medische aandoeningen. De algemene conclusie is dat ‘community art’ positieve effecten heeft op zowel klassieke ziektes als op hedendaagse sociale en mentale problemen, en – nog veel belangrijker – dat kunst ook preventief werkt, en daardoor nog goedkoper is ook.
bronnen van Paul Verhaeghe
- De centrale redeneerlijn van deze uiteenzetting heeft Verhaeghe uitgewerkt in het boek Onbehagen, gepubliceerd in mei 2023.
- WHO onderzoek: Fancourt D, Finn S. What is the evidence on the role of the arts in improving health and well-being? A scoping review. Copenhagen: WHO Regional Office for Europe; 2019 (Health Evidence Network (HEN) synthesis report 67).
- WHO expert meeting on prevention and control of noncommunicable diseases: learning from the arts. Opera House Budapest, Hungary, 15-16 December 2022: meeting report. Copenhagen: WHO Regional Office for Europe; 2023. Licence: CC BY-NC-SA 3.0 IGO.
- The power of healing: new WHO report shows how arts can help beat noncommunicable diseases.
- Boekenblog Paul Verhaeghe.
Meer weten?
Neem gerust contact met mij op.
