Hoe kun je van ramen zemen, tafeldekken of koffiedrinken een culturele activiteit maken met meer aandacht voor de bewoner en meer arbeidsvreugde voor de medewerker? Sjaak Langenberg en Rosé de Beer kregen van zorgorganisatie Severinus uit Veldhoven de opdracht om zorgmedewerkers handvatten te geven bij het aanbieden van cultuur op woningen van bewoners met ernstig meervoudige beperkingen. Zij vonden aanleidingen in de gewone dagelijkse zorghandelingen.
Geschreven door: Annelies Wijnen
“We begonnen met het observeren van medewerkers op de werkplek”, zegt Sjaak Langenberg, een kunstenaar die samen met ontwerpster Rosé de Beer ruime ervaring heeft met grootschalige social designprojecten in de zorg. ”Een bewoner was bezig met een puzzel op zijn tafelblad en plots werd het werkje opgetild door een schoonmaker omdat er een natte lap over het blad werd gehaald. Dat was verwarrend voor de bewoner. Zouden we dat contact anders kunnen vormgeven, vroegen we ons af?”
Voelsessies met plumeau
De schoonmaker had een kar vol attributen, zoals een kleurrijke plumeau, doekjes, handschoenen en reinigingsmiddelen. "Als je anders naar die schoonmaakartikelen kijkt, zijn het juist heel geschikte middelen voor contact met geur en tast. Deze ontdekking mondde uit in het project Kleinkijkacademie waarin we aan kunstenaars en ontwerpers vroegen iets te ontwikkelen waarbij zorgmedewerkers spelenderwijs gebruikmaken van de attributen die al voorhanden zijn in het huis. Je transformeert dagelijkse zorg naar culturele activiteiten. Zo wordt het werk weer leuker en beleeft de bewoner meer plezier tijdens de dagelijkse routines.”
Zo’n plumeau is zeer geschikt om zachtjes over de hand van de bewoner te laten ‘wandelen’. Het is een vorm van intiem contact zonder directe aanraking. Dergelijke touch tools zijn verder ontwikkeld door kunstenares Cathalijne Smulders. "Ik heb voelsessies geïntroduceerd, omdat ik zag dat er eigenlijk vaak alleen heel pragmatische aanraking was tussen de mensen. Ik liet begeleiders hun omgeving met gesloten ogen opnieuw ontdekken en maakte met hen instrumenten, die door aanraking waarneembaar zijn. Gewoon met spullen uit de slaapkamer.”
Synchroon tafeldekken
Ook theatermaker Joris van Midde, die eerder al theatrale ensceneringen maakte rondom dementie en mantelzorg heeft opgezet, werd ingeschakeld. “Ik zie de werkvloer van Severinus als een podium, waarop iedereen een rol kan vervullen. Bovendien werk ik graag met muziek en leek het mij een goed idee om elke dagelijkse routine een eigen tune mee te geven.” Tafeldekken is zo’n routine. ”Zoek een passend muziekje uit en laat twee medewerkers synchroon de tafel dekken. Dat geeft al een totaal ander gevoel voor die medewerker. Bovendien is het voor de bewoner aardiger om dit schouwspel te zien. Het is namelijk niet langer stressvol en het geeft plezier aan beide partijen. Er is weer even aandacht voor de handeling. De bewegingen hoeven zeker niet grotesk te zijn. Het gaat om het spel!”
Kleinkijkacademie, fotograaf: Ben Nienhuis
Zemen met schuim
Lekker kliederen met water en zeep tijdens het ramen zemen is voor de meeste bewoners niet weggelegd maar het geeft wel kijkplezier. En dat is belangrijk. “Wij zemen de ramen met extra veel schuim”, zegt Vicky-Lynn Geerdink lachend. Zij geeft uitleg over het product dat is ontwikkeld door social designer Manon van Hoeckel. ”We gebruiken een garde om het schuim nog verder op te kloppen en gaan dan met spons en trekker aan de slag. Het is de bedoeling om het raam in langzame bewegingen vol schuim te zetten. Liefst figuren maken in het sop op het raam. Dat is voor de bewoner aan de andere kant van het glas mooi om te zien. Je vangt zo hun aandacht.” Dat is niet snel en efficiënt, maar geeft interactie en ontspanning aan beide kanten. "Je hebt één op één contact door het raam.” Schoonmaakbedrijf ICS, dat voor Severinus de raambewassing verzorgt, heeft interesse getoond om de glazenwassers op deze wijze te instrueren.
Rust tijdens koffiepauze
En dan is er de koffiepauze. Althans de medewerker pakt even snel iets te drinken tussen de dagelijkse werkzaamheden door. “Dat is geen momentje voor jezelf”, dacht kunstenaar Feiko Beckers. ”Het geduld en de aandacht die begeleiders aan bewoners schenken, gunnen ze niet aan zichzelf.” Hij vond dat heel vreemd. ,,Wat me ook opviel was dat alle bewoners een eigen mok hadden, aangepast aan hun mogelijkheden, maar dat hadden medewerkers niet.” Zo ontwierp hij een serie unieke koffie/theemokken die op reis gaan langs de woningen. “Deze mokken hebben bijzondere, afwijkende uitsparingen waardoor je de beker niet achteloos kunt leegdrinken. Dan mors je namelijk”, zegt hij lachend. ”Je moet echt even gaan zitten om rustig te drinken. Door dat met collega’s samen te doen, creëer je ook een moment met elkaar. En dat is zo belangrijk. Rust nemen heeft uiteindelijk ook effect op de bewoners.”
Severinus heeft een aantal jaar geleden al een eigen academie opgezet om mensen in de zorg op te leiden. Alle producten en werkvormen die de kunstenaars hebben ontwikkeld zijn nu opgenomen in het ‘leerplein’ van deze opleiding. “We vonden het van begin af aan belangrijk dat het project op die manier wordt geborgd, zodat de resultaten niet verloren gaan in de waan van de dag. De overdracht op begeleiders gaat niet altijd vanzelf. Zij zien nog niet direct het belang van zorg verlenen waarbij de aandacht niet uitsluitend uitgaat naar de bewoner. Dat geeft soms ongemakkelijke reacties, maar is wel leerzaam. ”Om het werk voor de medewerker plezierig te houden, moet er ook aandacht zijn voor henzelf. En niet alleen de zorgmodus richting bewoner”, aldus Langenberg.
Het mooie van veel toepassingen is, dat ze morgen al kunnen worden ingezet, want de spullen zijn voorhanden. Soms is een kleine uitleg al voldoende. En er komt werkplezier voor terug. Dat plezier straalt af op de bewoners.
Nominatie
De Kleinkijkacademie is genomineerd voor een Dutch Design Award: KLEINKIJKACADEMIE - DDA (dutchdesignawards.nl)
Impulsgelden
Dit project wordt financieel ondersteund door het Fonds voor Cultuurparticipatie, het Stimuleringsfonds Creatieve Industrie, en met een bijdrage uit de Impulsgeldenregeling van de provincie Noord-Brabant.
Annelies Wijnen
Tekstschrijver, communicatieadviseur en journalist
