“Data is niet heilig”

Honderd jaar geleden werd een kunstenaar, Gerd Arntz, (“Nu zouden we hem een grafisch ontwerper noemen”) benaderd door een econoom, Otto Neurath. Of hij de maatschappij inzichtelijk kon maken voor de gewone man. Laaggeletterden moesten volgens Neurath immers ook kunnen begrijpen hoe de wereld in elkaar stak. Daar had hij een kunstenaar voor nodig. Samen met zijn assistent – Marie Reidemeister, die later zijn verloofde werd – ontwikkelden Neurath en Arntz een taal die iedereen kon begrijpen: Isotype, “een visueel Esperanto” dat een universele beeldtaal beloofde.

Neurath en Arntz geloofden dat hun beelden altijd hetzelfde moesten zijn. Ze streefden een visuele objectiviteit na die volgens Dennis Elbers, oprichter en curator van Graphic Matters, onmogelijk is. “Wanneer je mensen bij een bepaald onderwerp wilt betrekken, moet je beelden maken die hen aanspreken. Wanneer je altijd maar dezelfde beeldtaal hanteert heb je er na een tijd geen aandacht meer voor.”

Een opvallende uitspraak in een tijd waarin we onszelf steeds beter wegwijs lijken te maken in de wereld als geheel. Iedere wc-deur is herkenbaar, ieder vliegveld wijst zichzelf. Maar “omgaan met informatie is meer dan een goed gevoel voor typografie hebben. Je moet materie begrijpen, essentie vinden en een dialoog aan kunnen gaan. Dát is een superpower waarbij niemand stilstaat dat ‘ie er is.”

In dialoog over data. Het één lijkt het ander onmiddellijk tegen te spreken. We zijn in gegevens gaan geloven zoals we ooit in goden deden: beiden verklaarden het onverklaarbare en werden een hogere macht die ons in de gaten houdt in plaats van andersom.

“Veel mensen schieten in de kramp wanneer het over data gaat. Het wordt als ‘eng’ ervaren. Er is behoefte aan verbeelding maar er zijn lang niet genoeg ontwerpers om in die behoefte te voldoen. Als je kijkt naar opleidingen in Nederland dan zijn er maar weinig die op hoog niveau met data(visualisatie) bezig zijn, terwijl anderen er juist mee aan de haal gaan: studenten bedrijfskunde studeren af met infographics, aan onderzoekers wordt gevraagd om met toegankelijke proefschriften te komen. Daar heb je beeld bij nodig. Aan cijfers in Excel sheets ontdek je niets. Pas wanneer een ontwerper er mee aan de slag gaat ga je verbanden zien en komen er verhalen uit."

Verhalen? Zochten we niet juist naar absolute antwoorden? Wie data verzamelt is immers maar naar één ding op zoek: de waarheid. Of, eh, in ieder geval voldoende informatie om aan te tonen dat het punt dat hij wilt maken klopt.

“Objectief zijn kan niet: zodra je iets duidelijk wilt maken moet je keuzes maken in wat je wel en niet vertelt. Dat gaat vaak gepaard met angst, ook bij ontwerpers.” Als voorbeeld van die keuzestress haalt Dennis eerder werk aan, waarbij Graphic Matters – toen Graphic Design Festival Breda – reclamezuilen aan ontwerpers vrijstelde voor eigen invulling. Het grootste deel van de deelnemende ontwerpers had geen idee wat ze met die vrijheid aanmoest. “Ze ontwierpen een (reclame)poster voor ons of voor henzelf. Er waren maar weinig ontwerpers die een maatschappelijk standpunt innamen en bewust waren van wat hun beeld in de openbare ruimte betekent. Nu, tien jaar later, merk je dat ontwerpers veel meer gewend zijn om niet alleen de ideeën van hun klant maar ook hun eigen mening te verbeelden. Ik ben benieuwd hoe dat met dit onderwerp zal gaan, of meer eigen gemaakt kan worden en zo de praktijk van ontwerpers kan gaan vormen.

”Graphic Matters hoopt ontwerpers hierin te motiveren door verschillende houdingen te presenteren, voortgekomen uit een, vaak intrinsiek gemotiveerde, eigen praktijk. Daarnaast hoopt het festival de niet-ontwerper, of kijker, kritischer te maken. Kritiek zit, volgens Dennis, in het blijven stellen van vragen: Wie heeft deze infographic gemaakt? Welke informatie komt waar vandaan? En door wie wordt dit verhaal gepubliceerd? “Beeld wordt zo veel malen sneller geïnterpreteerd dan tekst. gaat niet over het plat slaan van informatie, het gaat erom dat je informatie op een visuele manier toegankelijk maakt. Juist bij ingewikkelde materie zie je dat beeld beter werkt dan tekst om die complexiteit te laten zien. Het is eerder een verrijking dan dat het een versimpeling is.”

Onze wens om informatie steeds sneller te begrijpen lijkt daarmee oorzaak en gevolg te zijn van een steeds korter wordende aandachtspanne. Foto’s, abstracte kunst, schilderijen en nu: infographics; we vergeten tijd te nemen om dingen echt te zien en stellen minder vragen. We verliezen tijd door tijd te winnen. Terwijl de clues die in infographics worden vrijgegeven er volgens Dennis juist voor zouden moeten zorgen dat je langer blijft kijken.

“Ik denk dat de mens, gemiddeld, visueel laaggeletterd is. De focus in het onderwijs ligt nog steeds op taal begrijpen. Creativiteit is dat waarmee je aan het einde van de dag het laatste kwartiertje vult. Maar je kunt op zoveel manieren naar beeld kijken. Wij kennen alleen ‘mooi’ of ‘lelijk’ omdat we niet getraind zijn. Beeld wordt door ons direct als waarheid gezien: we weten niet goed wat we er mee aanmoeten. (…) Ik weet ook niet precies wat het is. Ik weet wel dat Graphic Matters het belangrijk vindt om mensen meer met beeld vertrouwd te maken. Data is niet heilig. Misschien vinden we het wel te belangrijk. Het is ook leuk om te weten dat dingen onvoorspelbaar kunnen zijn.”