De ongekende kracht van de verbeelding

Stel je voor. Je bent in een werkkamer. Op het eerste gezicht is er niets aan de hand. Er staat een bureau, een lamp en hier en daar ligt een stapel boeken. Dan draait de wereld om je heen en weet je niet meer wat onder of boven is. Je houdt je vast aan een stoel om je evenwicht niet te verliezen. Er verschijnt een figuur in de ruimte, en dan nog een, tot de hele ruimte vol is met gezichtsloze figuren. De vertrouwde contouren van de kamer zijn verdwenen en zijn omgetoverd in abstracte vormen die op je af komen. Je hoort niet meer wat er om je heen gebeurt, je bent alle grip op de werkelijkheid verloren.

Deze ervaring had ik een aantal maanden geleden toen ik een VR-bril opzette en de installatie Ver Binnen van filmmaker Jenny van den Broeke beleefde. Hierin verbeeldt zij de ervaringen van Ton, die tijdens zijn leven leed aan psychoses. Zij maakt hiermee invoelbaar wat hij doormaakte tijdens een psychose en probeert zo het begrip rond geestesziekten te vergroten.

Kunstloc en de ongekende kracht van verbeelding 

Als communicatiestrateeg ben ik nauw betrokken bij de positionering van Kunstloc. Het is onze overtuiging dat kunst en cultuur onze verbeelding stimuleert en ontwikkelt. Die geeft ons ongekende kracht om de werkelijkheid en onszelf ook in ander perspectief te kunnen zien. Kunstloc wil de waarde van kunst en cultuur in de samenleving zichtbaar te maken. Zo laten we zien wat het betrekken van kunstenaars bij maatschappelijk vraagstukken, zoals energietransitie, voedselverspilling of patiëntgerichte zorg op kan leveren.1

Heel vaak valt het mij op dat hier grote raakvlakken met het communicatievak liggen. Kunst kan je helpen de wereld vanuit het perspectief van de ander te ervaren, het kan ingezet worden om maatschappelijk issues op de kaart te zetten en om mensen bij elkaar te brengen. Vanuit deze fascinatie wil ik verder onderzoeken hoe we de kracht van verbeelding in kunnen zetten voor effectieve communicatie.

1. Kunst en de leefwereld van de ander 

Het succes van een organisatie wordt bepaald door haar stakeholders. Om je stakeholders oprecht te kunnen betrekken is het van belang dat je je daadwerkelijk kunt verplaatsen in de ander.

Of om met filosofe Martha Nussbaum te spreken: “Wie romans leert lezen, of toneelspeelt, moet zich ten slotte wel verdiepen in een onbekende, een leuke moslim misschien, of iemand die niet zo cool is als de mediacultuur ons inpepert dat we moeten zijn. En wie leert filosoferen, leert verantwoordelijkheid te nemen voor zijn opvattingen.”2

Tijdens mijn studie Cultuur en Letteren aan de Universiteit van Tilburg, verbaasde ik mij regelmatig over de sympathie die je kunt voelen voor een personage dat de vreselijkste dingen uithaalt, gewoon omdat je als het ware vanuit zijn ogen naar de wereld kijkt. Of over hoe je begrip kunt krijgen voor mensen uit een andere cultuur, doordat je mee wordt genomen in hun verhaal en geschiedenis.

Het voorbeeld van de VR-installatie van Jenny van den Broeke laat zien hoe kunst kan bijdragen aan begrip voor de ander. Het laat je ervaren hoe het is om door een psychose alle grip op de werkelijkheid te verliezen. Samen met het boek Vandaag koop ik alle kleuren van Karin Anema brengt Van den Broeke de ervaringen van iemand die lijdt aan psychoses in beeld zodat er meer begrip ontstaat voor mensen met een geestesziekte. De VR-installatie kan bijvoorbeeld ingezet worden voor de opleiding van verplegers en artsen om zo beter te kunnen begrijpen waar patiënten met een dergelijke ziekte doorheen gaan. Kunstloc Brabant koppelde Jenny aan een aantal zorginstellingen om haar concept te tonen. Inmiddels werkt zij samen met partners uit de zorg aan de ontwikkeling van een gesprekstool om stigmatisering te doorbreken en het gesprek over geestesziekten te openen.

Dat brengt mij bij het volgende principe van kunst: het bij elkaar brengen van mensen en hen met elkaar het gesprek aan te laten gaan.

2. Kunst als bindmiddel, de rol van de kunstenaar in dialoog 

Dialoog lijkt het nieuwe toverwoord in communicatie. De tijd van top down bepalen wat goed is voor burgers, medewerkers en andere doelgroepen is voorbij. Overheden, bedrijven en maatschappelijke organisaties gaan in gesprek met hun stakeholders om met hen oplossingen te zoeken voor maatschappelijke opgaven of om de kloof tussen mensen met verschillende standpunten te verkleinen. Goed bedoeld, maar deze werkwijze levert lang niet altijd de gewenste uitkomst op. Vaak is het moeilijk voor een organisatie om de eigen overtuigingen en belangen los te laten en echt waardevrij te luisteren. Ook spreken zender en ontvanger lang niet altijd dezelfde taal. Kunstenaars kunnen een goede bijdrage leveren aan een succesvolle dialoog.

Zomaar een paar goede voorbeelden:

Boer zoekt kunstenaar 

In het project FoodLab Peel van Agri Meets Design worden boeren aan kunstenaars gekoppeld om een oplossing te vinden voor een actueel probleem. Marcel en Miriam Berkvens zijn varkensboeren. Zij zijn trots op hun bedrijf, maar merken dat hun product via een lange keten onherkenbaar in het schap van de supermarkt verdwijnt en de consument weinig waarde toekent aan varkensvlees. Samen met designbureau de Foodcurators gingen ze op zoek naar een manier om hun bedrijf zichtbaar te maken en bewustzijn te creëren bij de consument. Met het concept patécafé vertellen ze op ludieke wijze het verhaal van varkensvlees. Tijdens een veiling met de boer als expert en de slager als veilingmeester wordt geprobeerd de verschillende delen van het varken te veilen. Van de delen die overblijven wordt paté gemaakt. De paté gaat heel Nederland rond om het onderwerp letterlijk en figuurlijk aan te snijden.

Het experimentele burgerparticipatieproces 

Een ander goed voorbeeld waarin kunstenaars succesvol zijn ingeschakeld om het gesprek in goede banen te leiden is bij het project Boxtel binnen de bruggen. Dit experimentele burgerparticpatieproces is geïnitieerd door de gemeente Boxtel en Kunstloc Brabant. Echt goed debatteren is een kunst. Tijdens dit project werden kunstenaars ingeschakeld om te ontregelen en nieuwe perspectieven te bieden. Kunstenaars Matthijs Bosman en Lobke Meekes zetten hiervoor onder andere fake nieuwsitems in. Deelnemers kregen oog voor het grotere plaatje en konden gemakkelijker buiten de eigen kaders denken. Ook in de vorm van community art draagt kunst bij aan een positieve verandering.

“Kunstenaars, bewoners, sociale partners en andere betrokkenen pakken gezamenlijk een probleem aan. En de kracht zit 'm nu precies in de combinatie van kwaliteiten van al die verschillende partijen. Waar een sociaal werker soms vastloopt in de reguliere methodes creëert kunst nieuwe ruimte en mogelijkheden. De sociaal werker snapt de achtergronden van de problematieken en de kunstenaar creëert in een creatief proces nieuwe (handelings)perspectieven.” Aldus collega Joosje Duindam.

Bovenstaande voorbeelden illustreren dat kunst een grote bijdrage kan leveren aan het binden van groepen mensen. De kunstenaar komt met een open blik en daagt de verbeelding uit zodat nieuwe oplossingen de ruimte krijgen en mensen elkaar beter verstaan. Kunst laat je op een andere manier naar de werkelijkheid kijken.

3. De kracht van verhalen in positionering 

Kunstenaars zijn verhalenvertellers bij uitstek. Bovenstaande voorbeelden laten al zien hoe verhalen een issue aan de orde kunnen stellen. Kunst kan ook ingezet worden om een organisatie of gebied op de kaart te zetten.

Genius loci 

Het project Landkunst is ontstaan om bewoners, bezoekers en recreanten te vertellen over het gebied waarin zij zich bevinden. De genius Loci, de geest van de plek, staat daarbij centraal. De verhalen die worden verteld door beeldende kunst, gedichten, theater of audio visuele kunst, maken de identiteit van een gebied voelbaar.

Themajaren

Om Brabant aantrekkelijk te maken voor internationale bezoekers werkt Visit Brabant, de marketingorganisatie van Brabant, met themajaren. Deze themajaren hebben allemaal een sterke link met kunst en cultuur. Van het Van Goghjaar tot Bosch 500 en afgelopen jaar Van Mondriaan tot Dutch Design. Niet verwonderlijk want de verhalen van deze iconen spreken tot de verbeelding, voor de samenwerkende partners zoals ondernemers en culturele instellingen, maar zeker ook voor het grote, internationale publiek. Wat kwam er enkele jaren geleden overal in beeld toen president Obama Nederland bezocht? Inderdaad: zijn bezoek aan het Rijksmuseum. Kunst en cultuur maken een gebied aantrekkelijk voor bewoners en bezoekers. Het gaat om identiteit en de manifestatie daarvan.

Practice what you preach

In deze blog breek ik een lans voor de inzet van kunst en creativiteit voor effectieve communicatie. Ik onderscheid ten minste drie principes die hier aan bij kunnen dragen:

1. Kunst helpt je je te verplaatsen in de leefwereld van de ander, zodat je met je communicatie beter aan kunt sluiten bij zijn/haar wensen en behoeften en de kans groter is dat je boodschap overkomt.

2. Kunstenaars kunnen mensen bij elkaar brengen en bijdragen aan een goede dialoog. Kunst stelt maatschappelijke vraagstukken aan de orde.

3. Kunst vertelt een verhaal en draagt op aansprekende of prikkelende wijze bij aan manifestatie en zichtbaarheid van een persoon, organisatie of gebied.

Uiteraard zijn bovenstaande principes niet het helemaal los van elkaar te zien. Ook in de genoemde voorbeelden zijn ze zeker niet strikt te scheiden. Om terug te komen op het voorbeeld van Jenny van den Broeke: zij laat de toeschouwer van haar kunst ervaren hoe het is om een psychose te hebben en tegelijkertijd vraagt ze aandacht voor het stigma dat er aan geestesziekten zoals psychose en schizofrenie kleeft. Daarnaast brengt ze partijen bij elkaar, zodat de kloof tussen patiënt en zorgverlener wordt verkleind.

Kort samengevat biedt de inzet van kunst en creativiteit veel kansen voor effectievere manieren van communiceren. Ook hier speelt de ongekende kracht van de verbeelding dus een belangrijke rol. Het is de taak van Kunstloc om die kracht zichtbaar en voelbaar te maken. Het is de taak van communicatie in onze organisatie om ook te laten zien wat deze kracht kan betekenen voor een betere communicatieaanpak. Dat kunnen we alleen als we ook zelf de daad bij het woord voegen en kunstenaars en creatieven een rol geven in onze eigen communicatie. Van het betrekken van stakeholders bij onze dienstverlening, tot de ontwikkeling van communicatieconcepten en het letterlijk vormgeven aan de positionering en campagnes. De eerste plannen zijn veelbelovend en smaken naar meer.