Afscheid nemen van een dierbare kan tegenwoordig op vele manieren. Door kunstenaars krijgt het rouwproces een persoonlijke invulling en houden de nabestaanden hun herinnering aan hun dierbare levend. We spraken een aantal Brabantse kunstenaars over hun unieke rol bij het nemen van afscheid.
Geschreven door: Annelies Wijnen
De aandacht voor het afscheid nemen van een kindje dat bij vroeggeboorte is overleden is al langer geen taboe meer. Het krijgt tegenwoordig een eigen plekje in het gezin. “Vroeger stonden mensen daar niet zo bij stil, het ‘kindje’ verdween in de anonimiteit”, zegt Astrid Bosveld uit Boxtel. Ze is eigenaar van As Art en maakt handgemaakte urnen van keramiek en brons.
Astrid Bosveld
Betrokken bij je eigen afscheid
,,Ik maak alleen urnen in opdracht, bijvoorbeeld door van de handen van de nabestaande een mal te maken waarin het hart met de as ligt. Zodoende wordt de familie nadrukkelijk betrokken bij het verlies. Het is dankbaar werk om dit samen met hen te kunnen doen.”
Soms wordt de urn samen met gezinsleden gemaakt, zoals in het geval van een terminaal zieke ouder. ,,De persoon die komt te overlijden wil weten hoe de urn er straks uitziet. Die betrokkenheid bij het afscheidsproces is veel groter dan vroeger. Je leert elkaar daardoor beter kennen.”
Dit gebeurt ook bij het versieren van de afscheidskisten, vertelt Rutger Termohlen, kunstenaar, illustrator en tattoo artist uit Breda. ,,Een enkele keer krijg je de opdracht al voordat iemand komt te overlijden. Zo heb ik bijvoorbeeld voor een terminaal zieke moeder de kist beschilderd met haar man en twee jonge kinderen. Zij maakten tekeningen voor mama. Ik zorgde voor mooie, heldere kleuren. Je maakt er een klein feestje van. Het schept een band onderling.”
Rutger Termohlen
Felle kleuren
Toch komen opdrachten vaak op het laatste moment en dat vereist snel schakelen. “Ik vraag om input van familieleden, gebaseerd op drie elementen: natuur, liefhebberij en familierelatie. Dan heb ik een indruk van de overledene. Daarmee ga ik aan de slag.”, zegt Termohlen.
“Ik heb ook meegemaakt dat mensen aan het einde van de dienst hun naam op de kist schrijven. Daarvoor schilderde ik een boom waar kaartjes aanhingen. Ik werk het liefst met felle kleuren. Het moet niet te zwaar worden allemaal.”
In tegenstelling tot de urn waarin de as langdurig wordt bewaard, kent de kist een kort leven. “Die verdwijnt na afloop in de oven of onder de grond. Het is daarom belangrijk er een fotograaf is. Zodat je daarna nog iets tastbaars hebt”, zegt hij.
Persoonlijke muzieksmaak
Tussen het gesproken woord en de rituelen tijdens het afscheid klinkt muziek. Vroeger was dat het kerkkoor, later aangevuld met enkele liederen op een bandje. Met de komst van algemene afscheidsruimtes veranderde die invulling. De persoonlijke muzieksmaak van de overledene komt meer aan bod. Muziek is emotie, een moment van saamhorigheid, ter overdenking of een glimlach als herinnering aan de overledene.
Liseth Horsten (54) uit Tilburg wordt regelmatig gevraagd om een dienst met gitaar en zang te begeleiden, wat ze onder de naam Cotton Rose sinds zo’n vijftien jaar doet. ,,Het gaat vooral om ballads en lichte popmuziek. Er is weinig verschil meer tussen het repertoire tijdens een kerkdienst of in een uitvaartcentrum. Mensen kunnen een ceremonie op hun eigen manier invullen en de muziek kiezen die bij hén en bij de overledene past. Je kunt een cd draaien, maar livemuziek biedt een meerwaarde, omdat een lied meer binnenkomt als het live wordt gespeeld. Het wordt iets persoonlijks, het raakt en troost. De families die voor mij kiezen, zijn mensen die houden van de akoestische singer-songwriter stijl. Maar in principe is er ruimte voor alle soorten muziek.”
Marco Reeuwijk
Unieke urn & een intiem ritueel
Bij het bewaren van de as zijn er steeds meer mogelijkheden. ,,Mensen hechten eraan om iets persoonlijks uit te drukken met die ene unieke urn”, zegt Bosveld. ,,Tot nu toe werk ik met keramiek en brons, maar dat zijn dure materialen. Daarom start ik met het maken van betaalbare houten urnen. Dan maak ik een serie van zo’n tien urnen, die door de houtstructuur allemaal verschillend zijn.”
De as wordt niet alleen bewaard in een urn. Nabestaanden verstrooien vaak, op verzoek van de overledene, wat as op diens lievelingsplek. En dan zijn er zeer persoonlijke toepassingen, zoals het verwerken van een beetje as in een ring of hangertje.
Of ze gaan nog een stapje verder. ,,Meerdere keren per maand komen mensen in de shop voor het zetten van een tatoeage”, zegt Termohlen. Een moedervlekje op het hart, een belangrijke tekst, een speciaal tekentje aan de bovenkant van de linker bovenarm, dicht bij het hart. Het is allemaal mogelijk. “Het gaat om een minuscule hoeveelheid as van zo’n 0,01 gram, waarbij ik met hen in een klein ritueel de as bij de inkt voeg. As is zwaarder dan inkt en zakt dus direct naar beneden. Ik vertel dat de mensen ook. Het gaat hen om iemand dichtbij hebben. Het is een intiem ritueel en belangrijk bij hun rouwproces.”
Kennispagina: Kunst en rouw
De uitvaartbranche is in ontwikkeling. Zo staat tegenwoordig de persoon tijdens de uitvaart meer centraal, en wordt de rol van duurzaamheid alsmaar groter. Ook worden er steeds meer nieuwe technologieën toegepast. In dit kennisdossier verzamelen we meer informatie over hoe kunst zich verhoudt tot de ontwikkelingen op het gebied van de dood en troost. Welke rol kunnen kunstenaars en makers spelen bij het spreken over de dood, rouwverwerking, nieuwe rituelen en afscheid?
Annelies Wijnen
Tekstschrijver, communicatieadviseur en journalist
