Waar je maïzena gebruikt als bindmiddel voor je soep, kun je kunst en cultuur inzetten om de verbondenheid in een samenleving te versterken. Kunst en cultuur is in deze context geen doel op zich, maar je middel om de betrokkenheid van mensen bij maatschappelijke verbanden te versterken: in hun persoonlijke leven, als burger in de maatschappij en als lid van de samenleving. Stel, jij hebt in dit kader een idee en je start een initiatief: in welk (gemeentelijk) landschap komen jij en je idee terecht? Karien geeft een korte schets over burgerinitiatieven en de veranderende samenleving van nu.
Geschreven door Karien Verhappen
Het 'nut' van kunst en cultuur: niet als doel, maar als middel
Kunst is een product van cultuur, aldus Leo Samama (componist en musicoloog). Het product ontregelt, verrast en daagt uit. Kunst houdt zo zichzelf en de samenleving voortdurend tegen het licht. Maar daarnaast is het ook een bindmiddel in gemeenschappen: het draagt bij aan het overbruggen van verschillen, bevordert insluiting en creëert begrip en bewustzijn. In die rol is kunst veel meer een middel dat geheiligd wordt door het doel: sociale cohesie. Overigens betekent dit niet dat kunst daarvoor krampachtig op verbinding gefocust moet zijn. Soms kan het juist, door schuring zichtbaar te maken en verschillen te laten bestaan, bijdragen aan sociale relaties tussen mensen.
Kunst inzetten als verbinder in een (burger)initiatief
Initiatieven om sociale cohesie te versterken zijn er altijd geweest. Maar wanneer je iets dieper in het onderwerp duikt, of gewoon goed om je heen kijkt, zie je dat er momenteel veel gebeurt. Kunstenaars schilderen voor en samen met de bewoners van het verzorgingstehuis bijvoorbeeld. Of men zet de natuur in als middel om relaties tussen wijkbewoners te versterken. Zo ontstond ook de Stadstuinderij midden in het centrum van Tilburg. Niet de tuin is het doel van dit initiatief, het gaat om het positieve effect ervan op de mensen eromheen. Fijn toch, dat we in de realisatie van initiatieven niet meer afhankelijk zijn van de overheid?
Wie nu een initiatief start, komt in een wankelend systeem
Steeds meer mensen nemen het heft in eigen handen en werken eigenhandig ideeën uit. Dat heeft te maken met feit dat we in een tijdperk van verandering leven, zoals professor Jan Rotmans en universitair hoofddocent Hans van Driel ons vertellen. We willen niet meer wachten op en werken met bureaucratische regels waarvan we de functie niet voelen. Daarom zoeken we zelf de ingredinten om alles te organiseren, niet meer 'hogerop', maar gewoon om ons heen. Dat zie je bijvoorbeeld aan tilburgvoorcultuur, het platform voor crowdfunding van kunst- en cultuurprojecten. Met dergelijke initiatieven kunnen we zelf vorm geven aan onze behoefte aan directe betrokkenheid en solidariteit.
Toch: om het bestaande systeem kunnen we (nog) niet heen
Fijn toch, dat we in de realisatie van initiatieven niet meer afhankelijk zijn van de overheid? Nou ja, zo simpel is het niet. Ergens, waar dan ook in het initiatief, komt de overheid om de hoek kijken. Simpelweg omdat zij een vergunning af moet geven bijvoorbeeld. Of omdat de afhankelijkheid van overheidsgelden, nog of toch, niet anders op te vangen is. Cultuurfonds Tilburg, organisator achter het platform Tilburgvoorcultuur, is bijvoorbeeld geen ouderwetste subsidieverstrekker, maar de stichting is wel een samenwerking tussen het bedrijfsleven én de gemeente.
Wie participeert er nu: de overheid of de burger?
Vroeg of laat krijg je met de gemeente te maken. Hoe beter je in staat bent dat moment uit te stellen, hoe eerder je geneigd bent de term burgerparticipatie overboord te gooien. Want wie participeert er nu eigenlijk? Het uitnodigen van burgers aan ronde tafels om mee te denken over gemeentebeleid past niet meer, het is de overheid die aansluiting moet maken bij de initiatieven onder burgers. Precies die spanning en het zoeken naar evenwicht tussen de termen burger- en overheidsparticipatie karakteriseert de situatie waarin onze samenleving zich bevindt. Van gemeentes wordt gevraagd steeds meer los te laten en meer te 'faciliteren'. Maar hoe doe je dat als je hele systeem op beheersing is ingericht?
De veranderende rol van de gemeente in een burgerinitiatief
Van gemeentes wordt gevraagd steeds meer los te laten en meer te 'faciliteren'. Maar hoe doe je dat als je hele systeem op beheersing is ingericht? Dat de gemeente moeite heeft zich aan te passen aan de veranderingen in de maatschappij blijkt bijvoorbeeld uit een praktijkvoorbeeld van Janita Tabak over lokaal cultuurbeleid. Waar deze gemeenten alleen nog maar de input van burgers voor beleid wilden verzamelen (een voorbeeld van burgerparticipatie, niet eens overheidsparticipatie), gingen zij daar al de mist. De input die het uiteindelijke beleid vormde, kwam voor het grootste gedeelte vanuit de sector.
Ja, het schuurt aan alle kanten. Maar we praten erover.
Met een voorbeeld als dit lijkt echte overheidsparticipatie mijlenver. Toch ligt het begin van verandering in de conflicten die tijdens dit 'uitvinden' ontstaan, omdat juist hierin nieuwe relaties en verhoudingen worden gevormd. Op 8 september kwamen in Eindhoven initiatiefnemers, mensen uit de cultuursector en raadsleden bij elkaar om op een innovatieve wijze samen in gesprek te gaan. Centraal op deze avond stond de vraag: wat heeft een initiatief nodig (van burger en overheid) om te slagen? Door met elkaar spanningen bloot te leggen en projecten te evalueren, is daar een volgende, bescheiden stap naar een nieuwe sturingsfilosofie gemaakt.
Stel, jij hebt een idee en je start een initiatief. Dan hoopte je misschien dat dit artikel een handleiding was over hoe je met de overheid samenwerkt. Helaas, een unaniem stappenplan daarvoor bestaat (niet meer). Wel geven we je een advies: trek lering uit voorgaande projecten, doe wat je denkt dat goed is voor jouw initiatief, evalueer en evolueer. Want samen, en ín het proces, kun je er een goed gebonden soep van maken.
Karien Verhappen
Taalbewerker
