Te veel water in de winter, te weinig in de zomer. De eeuwenoude geschiedenis van de waterlinie. Boeren die hun grond optimaal hopen te gebruiken, bewoners die een fijne woonplek willen en Defensie die een deel beheert; de Henriëttewaard in Den Bosch zit vol belangen, uitdagingen en vooral: veel verschillende betrokken partijen. Hoe krijg je die op één lijn? Door ontwerpers, wetenschappers, kunstenaars, erfgoedkenners en architecten samen te brengen in een design challenge: ‘Ondersteboven van Water in de Henriëttewaard’. In dit artikel gaan we in gesprek met de juryvoorzitter van de design challenge: Floris Alkemade.
Geschreven door: Simone Vos
Ondersteboven van Water in de Henriëttewaard
Dat idee voor een design challenge waarin multidisciplinaire teams de problematiek en uitdagingen in de Henriëttewaard aanpakken, komt uit de koker van Kunstloc Brabant, de Alliantie Zuiderwaterlinie, Staatsbosbeheer, NVTL, TU Delft, Rijksdienst Cultureel Erfgoed, Waterschap Aa en Maas, Gemeente 's-Hertogenbosch en de Provincie Noord-Brabant.
Ze werken samen in deze ontwerpopgave en zoeken vijf teams die op een innovatieve manier het gebied van duurzame oplossingen voorziet. Het gaat hier om teams met kunstenaars, (landschaps)architecten, ontwerpers, makers, ecologen, erfgoeddeskundigen en waterbouwkundigen.
Een vijfkoppige jury met als voorzitter architect en voormalig Rijksbouwmeester (2015-2021) Floris Alkemade beoordeelt de inzendingen en kijkt welke manier van denken, expertise en samenwerkingsverbanden goed passen bij deze design challenge.
Verbeeldingskracht inzetten
Floris: “Deze opgave past heel goed in de huidige tijd waarin de klimaatverandering vraagt om specialisten die anders naar vraagstukken kijken. Juist wetenschappers, kunstenaars en ontwerpers zijn daarbij heel belangrijk. Verbeeldingskracht speelt een grote rol hierin. Heel lang hebben we brute kracht gebruikt tegen de natuur, die gezien als een groen laken waar we voortdurend maar stukken van kunnen afsnijden. Maar nu werkt dat brute geweld tegen ons, we beseffen dat we kwetsbaar zijn”, zegt hij.
“In zo’n gebied als de Henriëttewaard is dat goed te zien. Brabant is van origine een heel nat gebied, dus daar is door de eeuwen heen een ingenieus afwateringssysteem op ontwikkeld. Maar de waterinrichting zoals die vooral in de afgelopen eeuw grootschalig is aangepakt, volstaat nu niet meer. De piekbelasting door de regen wordt groter, de droogteperiodes langer en de waterkwaliteit is sterk achteruitgegaan”, vertelt Floris. “En er spelen een heleboel belangen mee: die van de boeren, van Defensie (eigenaar van Fort Crèvecoeur in het gebied), van inwoners en recreanten. Dat maakt het complex. Het optimale antwoord voor de een is niet het juiste antwoord voor de ander. Daarom zijn we in deze challenge op zoek naar een ontwerpbenadering die al die schijnbaar tegengestelde belangen kan laten samenwerken. Samenlevingsdenken is dat. Juist door diverse disciplines met een heel verschillende achtergrond samen te brengen, is dat te bereiken.”
Siebe Swart
Henriettewaard
Wat maakt de Henriëttewaard zo essentieel? Het is onderdeel van de Zuiderwaterlinie en de verdedigingslinie rond ‘s-Hertogenbosch. In het uitgestrekte gebied van ongeveer honderd hectare doorkruist de historische Linie 1629 het landschap. Het boeiende is dat die linie gebaseerd is op een heel precies begrip van de waterhuishouding in het landschap. Precies de kennis die we ook nu weer nodig hebben. Maar, op dit moment is de huidige situatie nauwelijks meer te herkennen als een deel van de Zuiderwaterlinie of de verdedigingslinie rond 's-Hertogenbosch. De Henriëttewaard, momenteel vooral een landbouwgebied, is omgeven door gegraven waterlopen met aan weerszijden nieuwe bebouwing.
Het streven is om de nog aanwezige kwaliteiten van dit gebied te behouden, tegelijkertijd te ontwikkelen en daarmee toegankelijk en leesbaar te maken voor publiek. De focus op natuurontwikkeling en mogelijke maatregelen om zowel de verdroging als het risico van hoog water te verminderen, zijn daarbij belangrijk. In de komende jaren is het doel van de gebiedsopgave om de directe omgeving te betrekken bij de hoogwateraanpak van 's-Hertogenbosch. Dit betekent dat er aanzienlijke hoeveelheden water opgeslagen en gecontroleerd afgevoerd worden en waar mogelijk ook in de bodem te laten infiltreren. Bovendien biedt deze situatie kansen om het aanwezige erfgoed van Fort Crèvecoeur en delen van de Linie 1692 opnieuw zichtbaar te maken.
Wisselende belangen
Volgens Floris ligt de essentie van deze design challenge erin dat van oudsher elke vierkante meter van het gebied onderdeel is van een boeiend proces van voortdurende veranderingen en wisselende belangen. “De boeren hadden water op hun land nodig om vruchtbare grond te houden, maar nu mag de grond juist niet te drassig zijn als ze met hun machines het land op moeten, Defensie ontwikkelt na jarenlange bezuinigingen weer een grotere rol voor het strategisch gebruik van de ruimte, bewoners hebben een belang, recreanten ook. Die complexiteit, daar moeten teams stil bij staan in hun voorstellen”, zegt hij. ’Al die generaties voor ons hebben ingezien hoe essentieel juist dit laagste punt van Brabant is. Nu zijn wij aan de beurt om dat belang te herkennen en de volgende stappen te beramen.’
“Het is een hele mooie opgave voor teams; je werkt aan kennisontwikkeling rondom thema’s als klimaatadaptie, waterkwaliteit en landschapsinrichting en dat zijn cruciale thema’s voor heel Nederland, maar ook wereldwijd. Als je over deze onderwerpen veel kennis ontwikkelt, kun je de komende decennia veel verwante vraagstukken aanpakken. De lol van zo’n project is ook dat je andere disciplines en denkwijzen ziet en nieuwe mensen leert kennen. Juist zo’n ontwerpvraag smeedt nieuwe samenwerkingsverbanden die je op een heel ander spoor zetten en verder helpen”, vertelt Floris. “Het werk van de teams gaat ook naar de Dutch Design Week, dat is een prachtig podium om te laten zien wie je bent en wat je doet.”
Marc Driessen
Heldenmoed en verbeeldingskracht
Bij het beoordelen van de inzendingen, kijkt Floris met juryleden Jacob Knegtel (adviseur Erfgoed & Water Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed), Birthe Leemeijer (beeldend kunstenaar), Paul Roncken (directeur NatuurCollege, voorheen adviseur ruimtelijke kwaliteit provincie Utrecht) en Suzanne de Zoeten (lid dagelijks bestuur Waterschap Aa en Maas) naar verschillende aspecten. “Ook kunst en cultuur spelen een grote rol in het project, het vraagt een zekere heldenmoed om de juiste mate van verbeeldingskracht in te zetten. Een stap verder te gaan dan je normaal doet. We kijken naar de benadering van het team, welk ambities en ervaringen de teamleden hebben, want verbeeldingskracht gevoed door expertise is natuurlijk een krachtige combinatie. Het is een complexe situatie, daarbij zijn meerdere denkrichtingen nodig”, zegt Floris.
“Teams kunnen de vrijheid nemen die ze zinvol lijkt. Ze kunnen een plan voor een eeuw vooruit indienen, of een juist een plan waarbij de meest minimale ingreep tot een groot effect leidt. Of een grote landschapsherstelingreep of een hele nieuwe structuur. We zijn vooral benieuwd naar de innovatieve oplossingen voor het landschap hier. Dit is een moment om nieuwe kennis op te doen, te delen en het geheugen van het landschap vooral te betrekken bij die innovatie. Er zit al zoveel in het gebied, dat op de juiste manier weer terugbrengen, met verfijning, zou heel goed zijn.”
Simone Vos
Freelance journalist & schrijver+31 6 22 15 14 30
