Op deze kennispagina onderzoeken we hoe je cultuureducatie en burgerschap op betekenisvolle wijze met elkaar kan verbinden. Daarvoor kijken we naar wat burgerschapsonderwijs is, wat kunst- en cultuureducatie zo uniek maakt en op welke punten er overeenkomsten of juist verschillen te zien zijn. Daaruit leiden we een aantal kansen en bedreigingen af. Ten slotte besteden we aandacht aan een aantal good practices én we geven tips over hoe je als intermediair met een school het gesprek aangaat over dit onderwerp.
Wat is burgerschap? En wat is burgerschapsonderwijs?
Burgerschap gaat over hoe mensen met elkaar samenleven. Weten hoe de maatschappij en de wereld in elkaar steekt en hoe je daar invloed op uit kunt oefenen. In de nieuwe (concept)kerndoelen wordt burgerschapsonderwijs als volgt omschreven: “Burgerschapsonderwijs draait om de kennis, vaardigheden en ervaringen die leerlingen opdoen met betrekking tot de diverse en democratische samenleving. Ze moeten zich bewust worden van hun mogelijkheden om, samen met anderen, bij te dragen aan deze samenleving en een democratische cultuur.”
Maar in feite is “al het onderwijs dat bijdraagt aan burgerschap van leerlingen […] burgerschapsonderwijs” aldus Hessel Nieuwelink, lector Burgerschapsonderwijs aan de Hogeschool van Amsterdam. Elk leergebied draagt belangrijke kennis en vaardigheden bij aan burgerschapsonderwijs. Burgerschapsonderwijs speelt zich dus bij uitstek af op het snijvlak van leergebieden. Bij burgerschapsonderwijs gaat het bovendien niet alleen om het aanleren van kennis en/of historische feiten, maar ook om het ontwikkelen van competenties en attitude. Het gaat dus (ook) altijd over jezelf en je verhouden tot de wereld om je heen.
2021: Wet verduidelijking burgerschap
Sinds 2021 is de ‘Wet verduidelijking burgerschap’ van kracht. Deze stelt dat het onderwijs actief burgerschap en sociale cohesie dient te bevorderen, op doelgerichte en samenhangende wijze. Scholen moeten een heldere visie op burgerschap ontwikkelen (wat wil je bereiken?) en inzichtelijk maken hoe deze samenhangt met het schoolbeleid. Deze wordt vervolgens concreet gemaakt naar welke kennis, vaardigheden en houdingen leerlingen zullen leren.
Burgerschap is een breed begrip en scholen mogen zelf accenten aanbrengen. Wat de school wil overbrengen over het samenleven van mensen hangt immers nauw samen met de omgeving van de school, de leerlingenpopulatie en de visie/idealen van de school.
Corpo Maquina Foto Sanne Donders
2024: (Concept-)kerndoelen Burgerschap
In maart 2024 zijn er op basis van deze wet nieuwe concept kerndoelen geformuleerd voor burgerschap. Deze zijn onderverdeeld in de domeinen (A) Schoolcultuur, (B) Samenleving en democratie en (C) Maatschappelijke vraagstukken.
De kerndoelen in een notendop:
- Schoolcultuur: De school zorgt voor een democratische cultuur.
- Diversiteit: De leerling handelt respectvol vanuit kennis over een diverse samenleving.
- Democratische waarden: De leerling geeft aan hoe diens handelen verbonden is met democratische waarden.
- Maatschappelijke betrokkenheid: De leerling verkent verschillende mogelijkheden om bij te dragen aan de samenleving.
- Democratische betrokkenheid: De leerling verkent hoe die democratisch handelen in dagelijkse situaties (PO) / de democratische rechtsstaat (VO) kan vormgeven.
Meer informatie over hoe dat eruit kan zien lees je in het concept kerndoelenboekje:
Wat zijn de typische eigenschappen van kunst- en cultuureducatie?
Tot zover burgerschap; laten we nu eens kijken naar kunst- en cultuur. We kunnen allerlei omschrijvingen geven van wat we onder kunst- en cultuureducatie verstaan. Wat in dit kader echter interessanter is, is kijken wat kunst & cultuur nu echt typeert, wat het uniek maakt ten opzichte van andere vakgebieden:
- Er wordt in de kunsten gebruik gemaakt van een specifieke artistieke taal en/of materiële middelen.
- Het gaat vaak om een ervaring, iets zintuiglijks, dat je kunt voelen en beleven.
- Het roept vaak vragen op, en is dus in meer of mindere mate ambigu.
- Kunst maken is een vorm van onderzoek (naar een specifiek fenomeen, naar wie je zelf bent, hoe je jezelf tot iets verhoudt etc.). Dat vergt een open houding.
- Er is sprake van een persoonlijke interpretatie, en de ruimte om deze bijvoorbeeld te uiten en verbeelden (expressie).
- In de kunst worden vanuit de verbeelding alternatieve werkelijkheden gecreëerd
- Kunst mag schuren, daardoor is er veel ruimte voor verschillende perspectieven
Overeenkomsten en verschillen
Op enkele punten lijken doelen en/of benaderingen binnen cultuureducatie en burgerschap elkaar te overlappen. Zowel cultuureducatie als burgerschap heeft sterk te maken met ‘je verhouden tot de wereld’: wie ben ik zelf en hoe verhoud ik me tot de ander? Bovendien is het in beide vakgebieden essentieel dat je als docent of leraar vooral verdiepende vragen stelt.
Betekenisgeving door middel van reflectie is dus een belangrijk aspect bij zowel burgerschap als cultuureducatie. Met name in de zogenaamde ‘authentieke kunsteducatie’: “Authentieke kunsteducatie daagt uit betekenisvolle verbindingen te leggen tussen de cultuur van de student, het domein van kunst en cultuur én het maatschappelijke domein. Reflecteren op sociaal-maatschappelijke ontwikkelingen – centraal in burgerschapsonderwijs – is dus als het ware ‘ingebakken’ in authentieke kunsteducatie.” (Bron: Artikel Creatief burgerschap op het MBO - Kunstzone 02/2024)
Er zijn ook enkele wezenlijke verschillen in hoe dingen benaderd worden vanuit beide vakgebieden. Daar waar burgerschap start vanuit het maatschappelijke perspectief (om vervolgens te kijken naar hoe je je daartoe verhoudt), staat bij het maken van kunst het individuele, het persoonlijke, vaak centraal. Bij burgerschap ga je ‘van buiten naar binnen’, terwijl je bij kunst eerder ‘van binnen naar buiten’ werkt.
Ten slotte gaat kunst over ‘vorm geven’: van je ervaringen en ideeën, en (daarmee) het vormgeven van de samenleving. Hoewel cultuureducatie en burgerschap hier mooi op één lijn lijken te zitten, is het belangrijk je te realiseren dat burgerschap (naast een emanciperend doel) ook een disciplinerend element bevat. Burgerschap gaat namelijk óók over ‘je leren voegen in de samenleving’. Het is goed om alert te blijven op hoe dit zich verhoudt tot het (mogen en kunnen) veranderen van die samenleving.
Crafted Summa College, foto: William van der Voort
Welke kansen kunnen we hieruit afleiden?
Uit bovenstaande kunnen we opmaken dat er kansen zijn op kunst op een betekenisvolle manier te verbinden met burgerschap:
Onderzoeken van individuele vs. collectieve waarden
Kunst is onderzoek. In kunst oefenen leerlingen met de vraag ‘Wie ben ik’ en ‘Hoe geef ik mijn verhaal vorm’. Je krijgt meer inzicht in je eigen idealen, en hoe je je verhoudt tot de wereld. Met kunst kun je dus je individuele waarden, en het spanningsveld tussen individuele en collectieve waarden onderzoeken. Met kijken naar en het maken van kunst kan een mooie manier zijn om uit te zoeken wie je bent, hoe jouw individuele waarden zich verhouden tot collectieve waarden en hoe deze elkaar continu beïnvloeden.
Een andere (unieke) taal voor diepere inzichten en perspectieven
Omdat kunst een geheel eigen artistieke taal heeft, kun je een verhaal/perspectief vanuit die andere taal belichten. Een kunstwerk kan soms precies een pijnpunt of bedoeling voelbaar maken, daar waar woorden dat niet goed kunnen omvatten. Ook kan die artistieke taal en/of het materiaal waarmee je werkt al in het maakproces leiden tot nieuwe inzichten. “In gesprekken [over kunst en erfgoed] ontdekken leerlingen dat er meerdere perspectieven nodig zijn.” (bron: artikel Kunst Centraal)
Gevoelsdimensie als aanvulling op rationele benadering
De belangrijke rol van beleven en voelen bij kunst kan een mooie aanvulling (extra dimensie) zijn op de vaak rationele benadering bij burgerschap. Kunst kan je onderdompelen in een hele nieuwe wereld en nieuwe perspectieven.
“De brede ontwikkeling tot volwassen en volwaardig mens in de maatschappij vraagt niet alleen om vakspecifieke kennis en vaardigheden, maar behoeft ook een brede context waarin deze begrepen en toegepast kunnen worden. Een brede context die niet alleen begrepen wordt, maar ook wordt beleefd en doorvoeld, komend vanuit ratio, passie en onderbuik," aldus Ronald Kox in Kunstzone 02/2024.
Kunst als manier om de samenleving te vormen
“Burgerschapsonderwijs zou niet alleen moeten gaan over de manier waarop de wereld nu geordend is, maar ook over manieren waarop die geordend zou kunnen worden,” aldus lector Hessel Nieuwelink. Dat is precies wat kunst vaak doet: alternatieve werkelijkheden onderzoeken en creëren. Bedenken hoe het óók kan. Door het ontwikkelen van een kunstenaars mindset waarbij vanuit openheid en verbeelding wordt gedacht, kun je zelf de wereld leren vormen.
Leren je oordeel uit te stellen
Het ‘trainen’ van je verbeeldingskracht – en daarmee voorstellingsvermogen – helpt je ook te realiseren dat er andere perspectieven zijn en dat deze naast elkaar kunnen bestaan. Omdat kunst altijd een interpretatie (van de werkelijkheid, van de ‘waarheid’) is, roept het vaak vragen of verwarring op. Daardoor stel je je oordeel uit en ontstaat ruimte om in gesprek te gaan en andere perspectieven te ontdekken.
Kritisch kijken en de wereld bevragen
Kunstenaars werken met onderwerpen uit de echte wereld en geven daar hun eigen, persoonlijke interpretatie aan. Daarmee laten ze zien dat zij de wereld bevragen, en nodigen ze kijkers uit om óók op die kritische manier naar de wereld, systemen en drijfveren te kijken. Vragen stellen en kritisch leren denken is een belangrijk emanciperend element van burgerschap.
Beide kanten op
De meeste kansen lijken te liggen daar waar kunst vanuit haar unieke rol kan bijdragen aan burgerschap. Maar andersom ligt zeker ook een grote kans: Door kunst te koppelen aan een voor het kind/de jongere herkenbaar en relevant (burgerschaps)thema ontstaat authentieke kunsteducatie. Hierdoor ontstaat een diepere betrokkenheid en meer betekenisvolle leerervaringen.
Een ander voorbeeld waarin kunst en burgerschap elkáár versterken, is de procesgerichte didactiek – een didactiek die door steeds meer scholen wordt omarmt in hun aanpak van cultuuronderwijs. Bij deze vorm van procesgericht werken gaat het erom dat “de wereld intensief wordt waargenomen, verbeeld, onderzocht, en beleefd" schrijft Karin Kotte in de uitgave “Procesgerichte Didactiek – een denkkader”. Kunst kan daarbij ingezet worden om die wereld te onderzoeken en beleven (kunst als middel voor burgerschap), maar ook om de gevoelens en ervaringen daarbij ontstaan op eigen wijze te verbeelden. Een diepere beleving van de wereld, leidt namelijk ook tot meer persoonlijke en unieke kunst (de wereld/burgerschap als middel voor kunst).
Mogelijke knelpunten
Naast legio kansen, kunnen we ook enkele knelpunten destilleren:
- Een open deur, maar desalniettemin een bedreiging: Betekenisvolle verbindingen leggen tussen vakgebieden vraagt tijd en geld. En daar ontbreekt het in het onderwijs vaak aan.
- Een gedachte achter burgerschapsonderwijs is dat het ongelijkheden enigszins compenseert. Echter, door de keuze van (kunstzinnige) activiteiten kan juist het tegenovergestelde gebeuren, namelijk reproductie in plaats van compensatie. Zo worden vwo-leerlingen naar het Rijksmuseum gestuurd, terwijl vmbo-leerlingen deelnemen aan een rapbattle in het buurthuis. Hoewel het ene niet per se beter is dan het andere, zijn we “onbedoeld sturend in welke gemeenschappen voor leerlingen passend zijn” aldus lector Burgerschapsonderwijs Hessel Nieuwelink in Kunstzone.
- Een laatste mogelijke bedreiging houdt verband met of men burgerschap disciplinerend (‘je voegen in de samenleving’) of juist emanciperend (‘de samenleving mee vormgeven’) inzet. In burgerschapsonderwijs staan reeds bepaalde kernwaarden en democratie centraal. Er is al een beeld van wat een ‘goede burger’ is en leerlingen moeten een ‘passende houding’ ontwikkelen. Er is dus al besloten wat belangrijk is en hoe men zich hoort te gedragen. Kunst gaat daarentegen over ontdekken wat jij zelf vindt. Kunst schuurt, bevraagt, is maatschappijkritisch of toont ‘verzet’. Hoeveel ruimte is er binnen burgerschapsonderwijs voor conflict? Is er ruimte voor ‘zelf ontdekken’ zonder te weten waar je uit komt? Voor daadwerkelijk kritisch denken? Of gaat het eigenlijk om socialiseren, en het opleggen van een overtuiging? Daarmee zou kunst slechts ingezet worden als propaganda. Vraag je steeds af: Gaat het om iets van binnen naar buiten te brengen (uitdrukken/vormgeven)? Of gaat het om iets buiten naar binnen brengen (kennisoverdracht)?
Manoah Salampessy
Hoe houd je de kunst de kunst?
Hoewel kunst kan bijdragen aan burgerschap, heeft het ook intrinsieke waarde. De grens tussen kunst als middel en kunst als doel is vaag. Hoe zorg je ervoor dat kunst niet alleen een middel wordt?
Het antwoord is simpel en complex tegelijkertijd: Zorg ervoor dat datgene dat zo uniek is aan de kunsten – verbeelding en expressie vanuit de eigen artistieke taal – genoeg ruimte krijgt. Activiteiten waar kunst als middel ingezet wordt en activiteiten waar de kunst centraal staat kunnen prima naast elkaar bestaan binnen een curriculum. Zolang je er immers voor zorgt dat er voldoende ruimte is om vanuit verbeelding met een artistieke taal en -materialen op onderzoekende wijze met (burgerschaps)thema’s aan de slag te gaan, blijft de intrinsieke waarde van kunst behouden.
Hoe ga je als intermediair het gesprek aan?
Hoe ga je nu als intermediair met een school in gesprek over de koppeling tussen burgerschap en cultuureducatie?
Eigenlijk niet heel anders dan zoals je het gesprek over cultuureducatie aangaat: vanuit visie. Informeer in een gesprek bij de school – naast hun schoolvisie en de visie op cultuureducatie – ook naar de visie op burgerschap. Welke accenten of focuspunten leggen ze? Welke kaders heeft de school al gesteld m.b.t. burgerschap? Wat doen ze al concreet? En waar willen ze naartoe? Bekijk het daarbij steeds vanuit je “cultuureducatieve bril” (je bent immers geen intermediair burgerschap).
Bespreek samen hoe de schoolvisie, de visie op cultuureducatie en de visie op burgerschap zich tot elkaar verhouden.
Sommige scholen zien burgerschap voornamelijk in kennisoverdracht over het democratisch stelsel. Laat in dat geval zien dat juist bij het vormen van meningen en het oefenen van vaardigheden en attitude kunsteducatie een betekenisvolle rol kan spelen. Als intermediair heb je wellicht al voorbeelden vanuit andere scholen.
Good practices
Onder de titel “Kunstonderwijs als oefenplaats voor burgerschap” verzamelde Kunstzone in editie 02/2024 een flink aantal good practices rondom dit thema. Een aantal van deze artikelen zijn online te lezen op de website van Kunstzone.
Heb jij een mooi praktijkvoorbeeld?
Heb jij zelf een mooi praktijkvoorbeeld waar kunst en burgerschap met elkaar verbonden worden? Graag verzamelen en delen wij mooie Brabantse good practices, dus aarzel niet om contact met ons op te nemen.
Liever gewoon even sparren over verbindingen tussen cultuureducatie en burgerschap? Ook dan hoor ik graag van je!
