Kunstenaar als katalysator in het oplossen van maatschappelijke problemen

Toen Eveline van Elzakker, teamleider bij woningcoöperatie Stadlander in Bergen op Zoom, gevraagd werd om een Buurtcultuurfonds op te starten en uit te bouwen, had ze geen idee waar ze aan begon. “Ik had eerst helemaal niks met kunst en cultuur”, aldus Eveline.

Het oplossen van maatschappelijke problemen in wijken was een stevige kostenpost voor Stadlander en resulteerde vaak niet in de gewenste oplossingen. Inwoners waren zelf niet betrokken bij het aanpakken van de problemen. In 2012 werd Buurtcultuurfonds opgestart. Huurders, woningeigenaren, kunstenaars, medewerkers van Stadlander en andere samenwerkende organisaties en stichtingen. Zij mogen allemaal een plan bij Buurtcultuurfonds aandragen. Zolang het project maar plaatsvindt in een wijk of buurt waarin Stadlander actief is én de bewoners betrokken worden in de kunst- of cultuuractiviteit. Sinds november 2016 maakt ook het Buurtnatuurfonds onderdeel uit van Buurtcultuurfonds. Jaarlijks stelt Stadlander €250.000,- beschikbaar.

Om dat succes te realiseren zocht ze samenwerking met Cultuurbedrijf, een samenwerkingsverband tussen Theater De Maagd, Museum Het Markiezenhof en het Centrum voor de Kunsten in Bergen op Zoom. Projectleider Community Art/cultuuraanjager Claartje Rijkers heeft veel kunstenaars met verschillende disciplines in haar netwerk. “In het begin moest ik aan de kunstenaars duidelijk maken dat ze geen kant en klaar product moesten leveren en dat Stadlander dat product zou kopen.”

Kunstenaars betrekken bij maatschappelijke problemen

“Wij vinden het belangrijk dat er een proces in gang wordt gezet, waarbij de inwoners van begin tot eind een actieve rol hebben. Een goed maakproces vinden we belangrijker dan het eindproduct”, vertelt Eveline. Claartje onderschrijft dat. “We gaan met kunstenaars in zee die begrijpen dat je met een open blik en zonder oordelen naar een probleem moet kunnen kijken. Kunstenaars moeten in staat zijn het gesprek aan te gaan met inwoners en een project te starten zonder duidelijkheid te hebben over het eindproduct.”

Kunstenaars geven ruimte aan ervaringen, talenten en oplossingen van inwoners. “Kunstenaars kunnen intensiever kijken en luisteren naar echte wensen. Ik stuur te veel”, aldus Eveline. Striptekenaar Wouter Goudswaard zegt: “Kunst bemiddelt. Als kunstenaar heb ik veel meer goodwill bij de inwoners en vind ik sneller de bereidheid om iets voor de wijk te doen.” En IWAZ, beeldend kunstenaar, zegt: “Je maakt iets met de inwoners waar ze trots op zijn. Inwoners maken zich er vervolgens hard voor om dat zo te houden.”

De totstandkoming van een project

Claartje Rijkers begeleidt het maakproces intensief. Dat maakproces start met het opstellen van een projectplan. Hierin beschrijft de kunstenaar in samenspraak met Cultuurbedrijf en de inwoners het idee, de wijze waarop de activiteit een positieve bijdrage levert aan de wijk en een kostenoverzicht. Als een project wordt goedgekeurd door Stadlander zijn er twee mogelijkheden. Voor de kleinere cultuuractiviteiten tot € 4.500,- wordt gebruik gemaakt van de Stadlander Buurtcultuurbonnen. De aanvraag voor bijdrages vanaf € 4.501,- vallen onder Stadlander Buurtcultuurprojecten en het Prins Bernhard Cultuurfonds. Het maakproces wordt na goedkeuring van het plan in een aantal fases verdeeld. De kunstenaar moet met alle betrokkenen die verschillende fasen doorlopen om tot een goed resultaat te komen. Daardoor is het mogelijk om het haalbare effect goed in te schatten. Na afloop wil Stadlander het effect van een project gaan meten. Daarvoor wordt de projectscan van Kunstbalie gebruikt waarin aspecten zoals sociale cohesie, fysieke leefbaarheid maar ook inzet van uren en euro’s wordt gemeten. “De terugkoppeling van resultaten van een project is nog wel een verbeterpunt”, geven Eveline en Claartje aan.

Good practice

Het Sint Maartenplein in Halsteren is een goed voorbeeld van een buurtcultuurproject welke het leefklimaat heeft verbeterd. De bewoners rond het Sint Maartenplein hadden veel klachten over drugsoverlast en vernielingen. IWAZ heeft samen met inwoners en leerlingen van een basisschool ideeën bedacht om het plein op te knappen voor jong en oud. “Ik heb meerdere projecten gedaan, maar het Sint Maartenplein in Halsteren heeft veel indruk gemaakt. Uiteindelijk waren er 100 mensen aan het werk”, vertelt IWAZ. Inmiddels heeft het plein kleur gekregen. Is er een social sofa geplaatst, zijn er prullenbakken opgefleurd en is er voor ouderen een jeu-de-boulesbaan aangelegd. Dit heeft weer geleid tot het oprichten van een buurtvereniging, een aangelegde speeltuin en een buurtapp. “Als ik op het plein of in de directe omgeving iets zie dat ik niet vertrouw, stuur ik een appje en in een mum van tijd zijn andere wijkbewoners bereid om helpend op te treden”, aldus één van de inwoners.

In Steenbergen nam Karin van Bergeijk, leerkracht op een basisschool, het initiatief tot het creëren van een ontmoetingsplaats voor jong en oud op het braakliggend terrein Buiten de Veste in Steenbergen. Beeldend kunstenaar Annet Nooijen en Iwan Koolen van WmG Architecten werden ingeschakeld om inwoners zo actief mogelijk te betrekken. “Bijzonder aan dit project was dat er verschillende partijen bij betrokken waren en dat het vroeg om een andere manier van werken. Voor de gemeente was dit ook nieuw. “De architect komt niet met een ontwerp dat achter een tekentafel is bedacht, waarna de gemeente zorgt voor een omgevingsvergunning en een handtekening. Nu moest de gemeente op voorhand mee instappen en mee gaan in het proces”, vertelt Iwan. “Stadlander stelde wel als voorwaarde, dat de gemeente Steenbergen achter het plan moest staan en mee ging werken aan de uitvoering van het plan. Er ligt nu een basisontwerp, dat na verdere uitwerking met de inwoners, uitgevoerd gaat worden. De Rabobank heeft interesse getoond, waardoor de kans op financiering groot is.

”Door de goede resultaten brengt Stadlander nu standaard in alle nieuwbouwprojecten kunstenaars en inwoners in een vroeg stadium bij elkaar. Om door middel van het gesprek wat ze met elkaar voeren, de wensen voor de leefomgeving te inventariseren. Een goed voorbeeld daarvan is te vinden in een nieuwbouwwijk in Steenbergen. De inrichting en vormgeving van een binnentuin is op basis van die gesprekken tot stand gekomen, waardoor de inwoners zeggenschap en eigenaarschap voelen.

Claartje Rijkers wil nog meer kunstenaars aan Cultuurbedrijf verbinden. Ze zoekt ook samenwerking met andere cultuuraanjagers. “Als ik niet voortdurend het initiatief neem, komt er te weinig van de grond.” Ook Eveline geeft aan dat ze graag meer zou willen samenwerken met andere woningcoöperaties in West-Brabant.

Succesfactoren

De belangrijkste succesfactoren van een Buurtcultuurfonds zijn:

1. Zoek partners. Een samenwerkingsverband met meerdere partijen maakt de kans van slagen groter. Ga ook contacten aan met organisaties en bedrijven in andere domeinen. Durf uit je comfortzone te stappen. Goede voorbeelden zie je hier
2. Onderhoud intensief contact met de inwoners. Preventief handelen voorkomt veel klachten. Een klacht is een negatief geformuleerde wens. Achterhaal op tijd de wens. Dat voorkomt heel veel negativiteit en creëert eigenaarschap
3. Werf intensief kunstenaars en investeer in coaching
4. Vergroot voortdurend je zichtbaarheid. Laat weten dat je bestaat

Het is de ambitie van Cultuurbedrijf om ook in andere domeinen dan welzijn en zorg een invloedrijke rol te spelen. De kansen zijn er. In veel organisaties vindt er een transformatie plaats tot waardegedreven bedrijfsvoering. Creatieve denkkracht, design thinking, van mensen is een belangrijke tool daarbij. Veel organisaties hebben daar behoefte aan. Ook Stadlander zelf schakelt kunstenaars in bij het verbeteren van de bedrijfsvoering. Steven Bouwens en Willem Jongeneelen, respectievelijk beeldend kunstenaar en schrijver, zijn in gesprek gegaan met gebiedsbeheerders over de wijk. “Wat baart hen zorgen? Waar liggen kansen? Wat is het mooiste stukje van de wijk? Dat leverde prachtige verhalen op”, aldus Eveline.

Het is aan kunstenaars om uit hun vertrouwde comfortzone te komen en zelf initiatief te nemen tot een dialoog met innovatieve organisaties. Organisaties die niet meteen verwant zijn aan kunst en cultuur. Dan wordt de kunstenaar ondernemer en de ondernemer kunstenaar. Kunst en cultuur wordt één van de meest waardevolle domeinen om innovatie te realiseren. Eveline van Elzakker kan dat bevestigen. “Kunst en cultuur heeft nu een meer vooraanstaande plek in mijn leven.”