In de kunst- en cultuursector is het steeds vanzelfsprekender dat kunstenaars bij elkaar gaan kijken, van elkaar leren en samenwerken. Hoe ziet het maakproces eruit als je samenwerkt met andere kunstenaars? Jos Peters ging namens Mestmag.nl in gesprek met Jack Timmermans, artistiek leider en choreograaf van dansgezelschap de Stilte in Breda. Ook volgde hij de start van de samenwerking tussen Annemarieke van Peppen, impact art kunstenaar, en Michael Varekamp, trompettist.
- Geschreven door Jos Peters
Annemarieke van Peppen en Michael Varekamp
Mijn eerste gesprek met Annemarieke vindt plaats enkele dagen voordat ze de Tamoil Cultuurprijs voor Kunsten en Letteren in ontvangst mag nemen. Annemarieke is beeldend kunstenaar en maakt gebruik van fotografie. Het café-atelier in Bergen op Zoom is een van haar projecten. Tijdens onze ontmoeting vertelt ze me dat ze het liefst niet samenwerkt. Als ik haar vraag met wie ze ooit een gezamenlijk project zou willen doen, begint ze toch te stralen. Ze weet het meteen: dat zou trompettist Michael Varekamp zijn.
Toen Annemarieke Michael Varekamp eerder portretteerde, had hij zijn trompet meegenomen. “En toen hij speelde, raakte me dat zeer”. Ze onderzocht tijdens die portretsessie of er interactie kon ontstaan tussen zijn trompetspel en haar portret. "Maar dat werkte op dat moment niet, omdat ik een heel vast beeld had van wat ik wilde laten zien”, zegt ze. En dat werkte storend. “We zijn allebei heel nieuwsgierig naar elkaars manier van werken”, zegt Michael. Hij heeft eerder samengewerkt met andere disciplines zoals toneel, dans en film. Ondanks hun overvolle agenda vinden ze een moment om bij elkaar te komen en ik mag daarbij aanwezig zijn. Maar eerst spreek ik Jack Timmermans van dansgezelschap de Stilte in Breda, die veel ervaring heeft met multidisciplinair werken.
Jack Timmermans van De Stilte
Dansgezelschap de Stilte uit Breda maakt meerduidige voorstellingen en organiseert dansactiviteiten. Jack heeft met veel verschillende disciplines samen gewerkt. “Met een kostuumontwerper, een lichtontwerper of een componist bespreek ik de filosofie van de voorstelling die ik wil maken. De voorstelling is dan nog niet af”. Hij vindt samenwerking pas interessant worden als je je door elkaar laat beïnvloeden en er wisselwerking ontstaat. De ruimte voor de andere disciplines is groot. “We maken samen de voorstelling”, vertelt hij.
Wat maakt een multidisciplinaire samenwerking succesvol?
Behalve het beheersen van je vak zijn ook persoonlijke kwaliteiten belangrijk. Vertrouwen in elkaar, openheid en de bereidheid om je inbreng aan de voorstelling te veranderen. Sta open voor kruisbestuiving. Sta toe dat je beïnvloedt wordt door de ander. Dat vraagt dus om veel flexibiliteit m.b.t. je eigen discipline. Samenwerken is dus echt een mentaliteitskwestie. “Daarom is het heel lastig om met dominante mensen te werken”, zegt Jack. Het gaat om de verbeelding en de creativiteit en dominantie blokkeert dat juist. Focus niet te snel op een eindproduct, maar onderzoek met elkaar een gemeenschappelijk uitgangspunt. Communiceer die werkwijze aan het begin van je samenwerking helder en duidelijk. Reflecteer op dat maakproces en ieders inbreng daarin. Als een kunstenaar dat niet wil, dan mislukt het. “En je moet de moed hebben om nog niet te weten waar je uitkomt”, zegt Jack. Vertrouw erop dat het goed komt. Paul Klee heeft daar wijze dingen over gezegd. Hij zegt: “De kunstenaar weet alles, maar hij weet dat pas achteraf”.
De start van een project
Uitgangspunt van het project van Annemarieke en Michael is hoe zij hun persoonlijke identiteit als kunstenaar kunnen laten zien in een werk. Een eerste telefonische brainstorm bracht het idee voort om iets te doen met geluid versus stilte en beweging versus stilstaan. Ook bespreken ze op wat voor manier ze willen samenwerken. Annemarieke vindt het te makkelijk om iets visueels te creëren terwijl hij speelt. Het moet meer en dieper. Het beeld moet ook niet dienstbaar zijn aan de muziek of andersom; ze moeten gelijkwaardig zijn.
Het is overigens ook mogelijk dat hun project geen eindproduct oplevert. Samenwerking moet niet gebaseerd zijn op concessies, vindt ze. Het moet hen als kunstenaar op een hoger niveau brengen. En frustratie tijdens het maakproces is nodig om helderheid te krijgen over wat je wilt maken. Ze willen allebei uit hun comfort-zone stappen. “Het hoeft niet gemakkelijk te zijn”, zegt Michael. Annemarieke beaamt dat. “Ik ben heel benieuwd hoe dat bij ons zal gaan, maar het mag schuren”, zegt ze. We spreken af dat ik bij hun eerste gesprek zal zijn om te ervaren hoe de start van zo’n multidisciplinair samenwerkingsproject verloopt. Als ik in het café-atelier van Annemarieke arriveer, gaat het gesprek al heel snel over de essentie van hun werk. In deze fase is het van belang om een aantal vragen te bespreken. Waar sta je als kunstenaar voor? Hoe ziet je maakproces eruit? Wat is de betekenis van beeld en muziek? Waar zouden ze elkaar kunnen raken en waar liggen de verschillen?
Waar sta je voor?
Annemarieke vindt het belangrijk dat haar werk geen geënsceneerd plaatje is, maar dat de kijker de ziel ziet van de mensen die ze verbeeldt. “Imperfectie van mensen mag. Je bent goed zoals je bent”, zegt ze. Zo raakt de muziek van Michael haar, omdat ze zijn ziel hoort, als ze hem hoort spelen. “Ik probeer mensen hoop te geven door mijn muziek. Tel je zegeningen”, zegt Michael. Allebei proberen ze mensen te beroeren.
Hoe ziet je maakproces eruit?
Tijdens het gesprek wordt soms duidelijk hoe lastig het is je nog geen beeld te vormen van het eindproduct. Michael improviseert veel. Zijn optreden is een maakproces, wat betekent dat je in het hier-en-nu moet kunnen zijn. Annemarieke wil daarentegen juist meer controle. Ze heeft een kapstok nodig. Ze wil een beeld hebben van het eindresultaat. “Het zou een installatie kunnen worden”, zegt ze. Dat geldt niet voor Michael. Voor hem ontstaat het resultaat tijdens het proces, waardoor je je heel bewust moet zijn van het moment. “Ik kan dus nu nog niks maken”, zegt Michael. “Ik zit nu nog steeds in de fase van zoeken en denken”. Annemarieke wil anders werken. Zij wil na dit gesprek experimenteren met beelden vanuit het thema stilstand en beweging en dan kijken wat het oplevert. “Alleen erover denken is te gevaarlijk voor me. Dan raak ik mijn houvast, kapstok kwijt. Ik heb concreet materiaal nodig waar ik over na kan denken, op kan reflecteren”. Dat vormt een groot contrast met de werkwijze van Michael. Muziek speel je en het vervliegt. Daar kan hij niet op reflecteren, hij noteert ook niets en maakt zich tijdens het spelen geen zorgen over de kwaliteit van het eindproduct. Zijn optreden is een theatraal gebeuren en dat vindt plaats in het hier-en-nu. Dat vindt hij ook het magische van theater. "In onze samenwerking kun je muziek om verschillende manieren benaderen", zegt Michael. De muziek zou bijvoorbeeld achteraf ge-edit kunnen worden en er zou kunnen worden geprojecteerd op het ritme. Tijdens dit gesprek tasten ze ook af waar beeld en muziek elkaar raken, waar de verschillen zitten en wat voor vorm het product van hun samenwerking uiteindelijk moet krijgen.
Wat heeft dit nu opgeleverd?
Als ze na twee uur dit eerste gesprek afronden, hebben ze nog geen duidelijkheid over het eindproduct. Annemarieke en Michael spreken af over een paar maanden weer bij elkaar te komen en in de tussentijd te chatten met elkaar. We nemen voorlopig afscheid van elkaar. Ik mocht getuige zijn van de start van hun maakproces, waarin ze heel open waren en hun kwetsbaarheid durfden laten zien. Ik blijf het op afstand volgen en ben benieuwd naar het eindresultaat. Het is duidelijk geworden dat kunst een discipline is waarbinnen het oké is niet te weten. En daarom is het een unieke plek om elkaar echt te ontmoeten.