Kunst en rouw, spreken over de dood

Beeldende kunst

Caring Society 3.0 
Hoe kun je de aanwezigheid van dood en verlies in tbs-klinieken op een humane manier verbeelden? Wim Boluijt is docent en onderzoeker bij expertisecentrum Caring Society 3.0 en maakt deel uit van het lectoraat Zorg rond het levenseinde. Hij bracht het onderwerp levenseinde in tbs-klinieken bij de minor, die wordt gegeven door St. Joost School of Art & Design, in. Ze bezochten een kliniek en zetten het vraagstuk om tot beeldende werken.

What Remains 
Crematorium Tilburg is een bijzonder kunstwerk rijker: 'What Remains', gemaakt door de Australische kunstenaar Angela Nagel die haar man Marco Grippeling verloor bij de MH-17 ramp.

Hospital Rooms 
Hospital Rooms is een liefdadigheidsinstelling voor kunst en geestelijke gezondheid die buitengewone kunstwerken bestelt voor ziekenhuisafdelingen voor geestelijke gezondheidszorg van de National Health Service in het Verenigd Koninkrijk.

Waar rouw jij om? 
21 beeldend kunstenaars en 12 fotografen beantwoorden ieder voor zich deze vraag. Met hun in het Rietveldpaviljoen tentoongestelde kunstwerken en foto’s verbeelden ze de emoties die deze vraag oproept en de manier waarop ze – ieder voor zich – met die emoties omgaan. Zij kunnen bij uitstek zichtbaar en voelbaar maken, wat niet in woorden alleen te vatten is.

Verwerkplaats 
In 2023 is Muzelinck gestart met de verwerkplaats. De bijeenkomsten zijn bedoeld voor mensen die te maken hebben met verlies en rouw. Je wordt sterker door de informatie die je opdoet tijdens het kunstzinnige proces over wat verlies voor je betekent, hoe je er mee om kunt gaan en hoe je anderen kunt bijstaan. De bijeenkomsten gaan niet alleen in op verlies door dood, maar besteden ook aandacht aan andere verliessituaties die vaak ten onrechte onderbelicht blijven, zoals verlies van je gezondheid, werk, relatie of je toekomstperspectieven. 

Kerk BinnensteBuiten   
Hoe inspirerend een graf kan zijn? Vraag het de kunstenaars Mara Piccione en Robin Nas. Geïnspireerd op grafstenen in de Grote Kerk maken ze momenteel elk twee immense kunstwerken. Die kunst maakt deel uit van het project Kerk BinnensteBuiten. Directeur Marieke Wiegel van de Grote Kerk: ,,Sinds 2017 wordt de kerk gerestaureerd. Dat duurt nog wel even.” Daardoor ontsieren lelijke bouwschuttingen de Grote Markt. ,,Om die mooier te maken bedachten we samen met Blind Walls Gallery dit project.”

Levensmonumenten   
De levensmonumenten van kunstenaar Bente Schonkeren geven ondersteuning in existentiële situaties. Dat doet ze in cocreatie door te kijken en te luisteren waar iemand zingeving ervaart. De ‘magie’ van deze begeleiding zit ‘m in de beeldende vertaling. Het aanreiken van kunst, cultuur of natuur stelt een mens in staat om de situatie vanuit een breder, gevoelsmatig perspectief te benaderen. Daarin kan innerlijk welzijn, expressie van emoties of een eigen vorm van betekenisgeving ontstaan. De begeleiding wordt op diverse levensvlakken gegeven. Zo is ze te vinden in het hospice, in een kindergroep van het inloophuis en bij mensen die iets eigens voor hun dierbare willen maken.

Brieven aan overledenen: Postkantoor 00/00/00  
Postkantoor 00/00/00 is een postkantoor voor brieven naar overleden mensen gevestigd in Gent (B). Rouw is de omgekeerde postzegel op een gesloten envelop. Het postkantoor wil mensen op verhaal brengen, door te schrijven over de dood heen. Handgeschreven brieven naar overledenen. Want liefde overlijdt niet. 00/00/00 geeft aan dat tijd in de dood onbestaande is. Voor de nabestaanden herbegint de jaartelling vanaf 0, er is een leven met en zonder de overledene. Het lot bepaald welke kunstenaar de inhoud van de brief hertekend. Je krijgt drie maanden de tijd om het origineel te kopen. 

Missen als een ronde vorm 
Hanne Hagenaars schreef een boek over ver­lies, rouwen, mis­sen en rit­ue­len. Hoe kun­nen we een overleden dier­bare dicht bij ons houden? Aan de hand van spec­i­fieke kunst­werken bespreekt Hage­naars de mogelijke manieren waarop iemand kan ​‘voortleven’ en de con­text van dit her­denken. Hoe ver­houdt her­denken zich tot ideeën over lev­en en dood, tot religie, spir­i­tu­aliteit of de sociale con­text?

Design

Reportage Design en de Dood | De Volkskrant
Kitscherige grafkisten en onpersoonlijke urnen uit brochures – daar moeten we het doorgaans mee doen als we afscheid nemen van dierbaren. Waarom zijn er nog steeds zo weinig mogelijkheden om een uitvaart smaakvol vorm te geven, terwijl dat misschien juist wat troost zou kunnen bieden?

#YODO 
Waarom hebben wij vaak nog zo’n duistere kijk op de dood? Waarom gaan uitvaarten nog altijd zoals ze gaan? Waarom worden bruiloften en gender reveal parties tot in de puntjes voorbereid, maar doen we dat niet als het gaat om ons allerlaatste feestje? Vanuit een grote fascinatie voor de dood, creëerde Laurien Schrooten een nieuwe vorm waarin we onze uitvaartwensen creatiever en persoonlijker kunnen bespreken. In de workshop #YODO ga je in drie verschillende rondes je eigen uitvaart ontwerpen. Vol met humor, ironie en contradictie, geeft Laurien je een andere kijk op de uitvaart en de dood.

Dutch Death Design 
Nederlands design is wereldwijd een begrip. Hoe zit dat als het gaat om het sterven? 
Bij een overlijden is er vaak weinig tijd en grijpen mensen terug op wat ze al kennen. Urnen, kisten, rituelen. De expositie Dutch Death Design in museum Tot Zover toont de innovatie en creativiteit van jonge ontwerpers bij allerlei praktijken rondom sterven, uitvaart en rouw.

Re/Design Death
Een wandelstok die as uitstrooit en een digitaal minigraf: wat design kan betekenen bij de dood. Hoe design en technologie de omgang met de dood kunnen veranderen, is vanaf de heropening volgende week weer te zien in het Limburgse designmuseum Cube. Door de coronacrisis heeft de tentoonstelling ‘een andere lading’ gekregen. Maarten van Gestel over de expositie.

Duurzaamheid

Grafstenen recyclen
Wie de uitvaart wil vergroenen, kan niet om een van de grootste vervuilers heen: de grote granietblokken uit veelal India en China. Steenhouwer Carlo van Mierlo probeert de grafstenen te recyclen en ziet vraag en aanbod groeien.

Doodskisten van mycelium
Bob Hendrikx (Studio Hendrikx) heeft bio doodskisten ontwikkeld van mycelium. Studio Hendrikx is een ontwerpstudio onder leiding van Inventor & Biodesigner Bob Hendrikx.

Fotografie, film en av

Bomen in beeldspraak 
Fotograaf Mark Kohn legde in close-up de ziel van bomen vast. De foto’s hangen nu tussen de graven op De Nieuwe Ooster in Amsterdam.

Ik Rouw van Jou 
Vijf jaar geleden verloor presentator en kunstenaar Nellie Benner haar moeder. Wat betekent dat, als je eind twintig bent? En hoe ga je om met de kunst van het rouwen? Nellie onderzoekt het in haar persoonlijke documentaire 'Ik Rouw van Jou'.

Undone 
Wie heeft de vader van hoofdpersoon Alma vermoord? Die vraag staat centraal in animatieserie Undone. Maar uiteindelijk draait haar zoektocht vooral om het vinden van troost.

Kassiewijle 
Kunstenaar en funerair specialist Babs Bakels is van jongs af aan mateloos gefascineerd door de dood. Radiomaker Laura Stek, die haar sterfelijkheid juist graag negeert, raakte geïntrigeerd door Babs: waarom omringt iemand zich constant met eindigheid en verval? Samen onderzoeken Laura en Babs in coronatijd in zes afleveringen onze omgang met de dood, van de laatste adem tot het hiernamaals.

Zul je met mij
Gerdien Wolthaus Paauw publiceerde een foto-essay over liefdevol rouwen. In februari 2022 start Gerdien met dr. Ellen Dreezens een training over creativiteit en rouwverwerking voor studenten TiU.Ter gelegenheid hiervan organiseert Studium Generale een symposium op 24 februari onder de titel Lessons on Loss  Wolthaus Paauw vertelt in de slotlezing over de kracht van creativiteit en de kracht van samen.

Grief on screen 
Verdriet op het scherm: de impact van het verliezen van iemand is lastig om adequaat via film over te brengen, maar drie recente films laten rouw visceraal aanvoelen.

Grayson Perry: Rites of Passage 
In deze vierdelige serie voor verkent Grayson Perry de historische gebeurtenissen in ons hele leven - geboorte, volwassen worden, huwelijk en dood - en probeert hij ze opnieuw uit te vinden voor onze moderne seculiere tijd. Hij reist de wereld rond voor inspiratie en brengt tijd door met gemeenschappen in de Amazone, Indonesië en Japan om te zien hoe ze deze geweldige momenten behandelen. Terug thuis werkt Grayson samen met Britse families om ceremonies te bedenken die een echte mijlpaal in hun leven markeren. The Arts Desk, The Guardian

Wat achterblijft 
Vlak na het overlijden van hun moeder, staan drie zussen voor de taak om hun ouderlijk huis leeg te halen. Door het opruimen worden ze opnieuw geconfronteerd met de dood van hun moeder en het onvermijdelijke afscheid van spullen die de herinnering aan hun verleden in leven houden. Het grillige, onderhuidse rouwproces weerspiegelt zich in de manier waarop het huis en de spullen ontmanteld worden. Wat achterblijft is een cinematografische documentaire van Loes Janssen die het verbeeldingsvermogen van de kijker prikkelt door niet mensen, maar spullen in beeld te brengen.

Filmkrant - Het verhaal is zoek 
Rouw speelt zich in film, net als in de echte wereld, vaak af in de stiltes, aan de randen van het kader. Een vertelling met een kop en een staart valt er eigenlijk niet van te maken. Maar wat zou dat, want er zijn beeldschone films waarin rouw op allerlei manieren zichtbaar en voelbaar wordt gemaakt. Sasja Koetsier over dit thema in recente films. 

Cinetree - Rouw is ook liefde 
Rouwen is ingewikkelder dan we denken. We maken het mee, vaker dan ons lief is, maar toch zijn we er niet echt goed in. We maken er simpelweg geen tijd voor. Bovendien vinden we het verschrikkelijk moeilijk om erover te praten. In maart 2022 biedt Cinetree troost en herkenning met films, en laat zien welke mooie kanten (naast de absoluut aanwezige pijnlijke kanten) afscheid nemen met zich meebrengt.

Literatuur en theater

Troostrijke romans
Afgelopen zomer kreeg Boekentherapeut Helena Hilgerdenaar een vraag van een luisteraar. Jacotine verloor twee jaar geleden haar man en zoekt naar troostrijke romans. Romans die haar situatie reflecteren, maar ook hoopvol zijn. Nu rouwt ieder op eigen wijze en heeft iedereen behoefte aan iets anders. Wat te lezen in tijden van rouw?

The changing nature of memorial design
Spencer Bailey schreef het boek In Memory Of: Designing Contemporary Memorials. Het boek bevat meer dan 60 gedenktekens uit de afgelopen 40 jaar, ontworpen door architecten als David Adjaye, Tadao Ando, Diller Scofidio + Renfro, Peter Eisenman, Daniel Libeskind, Snøhetta en Peter Zumthor.

Van harte gecondoleerd
Twintigers en dertigers die een ouder verliezen merken vaak dat ze door de rouw een achterstand oplopen in hun leven, zegt Ameline Ansu. Ze bepleit in haar boek Van harte gecondoleerd meer aandacht voor de jongvolwassene van wie de vader of moeder overlijdt.

Je bent jong en je rouwt wat
Lisanne Van Sadelhoff schreef het boek: Je bent jong en je rouwt wat. Ze is dertig en heeft drie jaar geleden haar moeder verloren. Ze vraagt zich af waarom rouw voelt als een ongeneeslijke ziekte?

Gids voor kunst als therapie
Kan beeldende kunst troost, hoop en geruststelling bieden zoals muziek dat kan? De schrijver Alain de Botton kiest de werken waardoor hij zich minder alleen voelt.

De impact van de coronamaatregelen
Martin Hoondert schrijft over de ‘minimale’ uitvaarten en beschrijft de rituele creativiteit die juist hierdoor ontstaat. 

De vrouw die alles had
Ze verloor haar man Roelof plotseling, in 2014. In theatervoorstelling De vrouw die alles had verwerkte Odette de Theije haar rouw. ‘Vanmorgen heb ik Roelof nog geschreven dat ik vandaag dit interview heb.’

‘Gereedschap’ en moderne expressie voor verlies 
Hoe en met welke impact kan kunstzinnige ‘expressie’ van verlies in brede zin in beeldende kunst uitwerken en hoe kunnen filosofen en kunsttheoretici betekenis geven aan de notie 'verlies', specifiek in relatie tot kunst. Welke beeldtaal is zichtbaar in het oeuvre van kunstenares Eva Spierenburg en heeft betrekking op het thema ‘verlies’ en hoe is haar werk te relateren aan de Expressietheorie en aan de theorie van filosoof Alain de Botton. Dit onderzoek is de afstudeeropdracht van de opleiding tot docent Beeldende Kunst en Vormgeving. Het is eveneens het theoretische sluitstuk van het beeldende werk van Petra Benten uit het afgelopen jaar. Het thema ‘verlies' stond daarin centraal.

Houd afstand, raak me aan
In Houd afstand, raak me aan analyseert Paul Verhaeghe, psychotherapeut en hoogleraar klinische psychologie (UGent), de impact van de coronacrisis op het individu en de maatschappij.

In de greep van de dood
Zelfbeschikking en maakbaarheid kenmerkten lange tijd onze omgang met de dood, maar door het coronavirus verliezen veel mensen juist de controle over hun laatste wensen. We worden gedwongen om op nieuwe manieren vorm te geven aan sterven, afscheid nemen en rouw. Bestaat er ook in deze crisistijd nog zoiets als een ‘goede dood’? Lees het in het essay geschreven door onderzoekers verbonden aan het netwerk Dood Onderzoek Nederland (DONE).

En steeds is er alles

De dood zorgt voor een allesoverheersende emotie. ‘Na nog weer langere tijd zul je gewend zijn aan, wat iets anders is dan verzoend met, de afwezigheid.’ In En steeds is er alles schrijft Marjoleine de Vos over het missen en herinneren na het overlijden van een dierbaar iemand. 

Samenleving

Dirk de Wachter | Brainwash 
Hoewel ze onvermijdelijk is, hebben we de dood weggestopt, willen we haar uitbannen, stelt psychiater Dirk De Wachter. 'Rouw mag niet te lang duren, het mag niet storen. We zouden het lijden niet uit de weg moeten gaan, want het zijn de moeilijke momenten die leerrijk zijn. De dood leert ons over mensen, over de wereld om ons heen. Het is een moment van verbinding.' Een gesprek over dood en rouw.

Nick Cave, Conversations
Hoe hervind je je identiteit na het rouwen? Neem een voorbeeld aan Nick Cave. Diens grote verdienste, betoogt Oscar van Gelderen, is dat hij met zijn Conversations-tournee een rouwdialoog aangaat.

A tomb a day
Twitteren over graftomben, dat hoor je niet elke dag. Toch is het precies wat kunsthistoricus Sanne Frequin doet. Grafmonumenten fascineren haar mateloos. Op Twitter noemt ze zichzelf ‘A tomb a day’, oftewel Een tombe per dag. Gesprek met Sanne Frequin.

Stervelingen
Sterfelijk zijn we allemaal. Maar toch lijkt het of we onze eigen dood steeds verder verbannen uit ons dagelijks bestaan. De Raad voor Volksgezondheid & Samenleving streeft naar nieuwe manieren waarin we de dood, verlies en rouw als onderdelen van het leven zien. Als opmaat naar een advies daarover - dat eind 2021 verschijnt - onderzoekt de Raad ons samenleven met de dood in deze 3-delige podcastserie ‘Stervelingen’.

Levend verlies
In gesprek met Manu Keirse over chronisch verdriet.

The Loss Project  
The Loss Project werkt in het hele VK en daarbuiten en verbindt mensen in lokale gemeenschappen door de universele ervaringen van verdriet, verlies, dood, sterven of trauma.

Luisteren is verdraaid moeilijk 
De levenslessen van psycholoog Manu Keirse.

7 lees-, luister en kijktips over intergenerationeel trauma en rouw

Allerzielen Alom  
Allerzielen Alom biedt gelegenheid om de doden te herdenken op een manier die aansluit bij de samenleving van nu. Het geeft opnieuw vorm aan een van oorsprong katholieke traditie, maar is niet gebonden aan een religie. Begraafplaatsen worden ’s avonds gastvrij aangekleed met licht, vuur, klank en kunst. Nabestaanden krijgen de gelegenheid om een mooie ambiance bij het graf te creëren. Ze kunnen hierbij hulp krijgen van kunstenaars en ritueelbegeleiders. Omdat iedereen wel iemand te herdenken heeft, worden er speciale plekken ontworpen voor iedereen. Het maakt niet uit waar de doden begraven of gecremeerd zijn. Een project van Ida van der Lee.

Netwerk beeldende begeleiding  
​Beeldende begeleiding maakt onderdeel uit van de palliatieve en terminale zorgverlening. Ze richt zich hierin op de emotionele en spirituele ondersteuning van de gasten en hun naasten. Met het aanreiken van het beeldende aspect als ‘taal’ kunnen mensen zich uiten en gevoelens, gedachten, vragen en herinneringen letterlijk vormgeven. Er ontstaat ruimte voor verbinding en innerlijk welzijn, wat het loslaten van het leven kan verzachten. En tegelijkertijd kan het helpend zijn in het rouwproces van dierbaren. Beeldende begeleiding wordt verzorgd door professionals. Ze zijn werkzaam in hospices, inloophuizen, verpleeghuizen, ziekenhuizen of in de thuiszorg.

Bureau MORBidee 
Een podcastoverzicht van bureau MORBidee. Bureau MORBidee is een samenwerking tussen Mariska Overman en Rob Bruntink. Mariska is van oorsprong docente levensbeschouwing en filosofie, Rob is journalist en auteur met specialisatie palliatieve zorg en uitvaartzorg. Ze combineren kennis en creativiteit om de dood bespreekbaar(der) maken. Ze bieden ook spellen aan (de Kaartjes van Betekenis en Heeft de dood een kleur?) en bierviltjes ('Zullen we over de dood praten?'). Laagdrempelige én kunstzinnige gesprekshulpen voor het praten over rouw, verlies en dood. 

Overige

De Funeraire Academie
De Funeraire Academie is een platform waar wetenschap en uitvaartbranche elkaar vinden in gedeelde academische interesse rondom dood, gedenken en uitvaartcultuur. De Funeraire Academie bevordert en structureert die ontmoeting.

Terebinth
Terebinth is een onafhankelijke stichting die zich inzet voor het behoud van funerair erfgoed in Nederland.

Weekend van de Begraafplaats
De Landelijke Organisatie van Begraafplaatsen (LOB), stichting Terebinth en de Branche Vereniging Ondernemers Begraafplaatsbeheer (BVOB) faciliteren het Weekend van de Begraafplaats.

Dutch Funeral Awards
Bij de Dutch Funeral Awards worden er prijzen uitgereikt aan de meest innovatieve bedrijven binnen de uitvaart- en rouwbranche.

Goed samenleven met de dood 
Het is niet altijd makkelijk om over de dood te praten in een samenleving die op leven en maakbaarheid is gericht. Dat speelt zeker ook in de zorg. Wat kan helpen om een beter gesprek te voeren over de manier waarop we leven, sterven en omgaan met dat sterven? Lees hierover het advies van De Raad voor Volksgezondheid & Samenleving. 

Kunst in hospices en palliatieve zorg
Nigel Hartley is een kunstenaar maar ook directeur van een hospice in de UK. Hij schreef meerdere boeken over kunst en palliatieve zorg zoals End of Life Care – a guide for therapists, artists and arts therapists (2014).