Reflectie in Brabant: een rondreis langs spiegelende kunstwerken

We trappen het artikel af met een bijzonder en interactief kunstwerk dat naadloos in dit artikel past en waarvoor we de maker hebben geïnterviewd. Het gaat om Pieter Vastbinder, de maker van het Spiegelhol.

Reflectie is een filosofisch begrip. Niet zo gek, want Pieter Vastbinder heeft een filosofische achtergrond. ‘Spiegelen, reflecteren, filosoferen’ is zijn motto. Reflectie is de ultieme manier om jezelf te leren kennen. Hoe kan dat beter dan door middel van een spiegel? De spiegel geeft terug wat er in je zit. 'Spiegelhol' brengt deze gedachte tot uiting en is bij uitstek een filosofisch kunstwerk.

Het werk is een hol: een bolle ruimte met aan de binnenkant een oppervlak dat geheel spiegelend is. Het is de meest perfecte reflectie die je kunt bedenken. Het werk is ook zeker bedoeld als hulpstuk bij zelfreflectie. Het maakt uit hoe je je opstelt; sta je dichtbij of juist ver weg van de spiegel? Dit heeft effect op het spiegelbeeld. Je ziet jezelf op de kop of er ontstaat een lachspiegel-effect. De mogelijkheden zijn eindeloos.

De toeschouwer ziet zichzelf op al die manieren gereflecteerd worden, maar onthoudt ook de filosofische achtergrond. De toeschouwer kan zich afvragen: wat denk ik of wat zie ik als ik in het Spiegelhol ben? Ziet de toeschouwer zichzelf zoals anderen haar zien of kan ze zichzelf juist precies zien zoals ze is? Het maakt dan ook uit wat de toeschouwer gereflecteerd wil zien, want het betreft een reflectie van een reflectie.

Een ander kunstwerk in Noord-Brabant dat in dit rijtje niet mag ontbreken is natuurlijk ‘Sky Mirror’ van Anish Kapoor. Dit beeld kreeg vorig jaar veel aandacht toen het ter ere van het 25-jarig jubileum van De Pont op het voorplein van het museum werd geplaatst. Net als Pieter Vastbinder is Anish Kapoor een kunstenaar die veel met spiegels werkt. Zo staat er ook in het museum een spiegelkunstwerk van hem. Eén van de populairste werken van De Pont als je het mij vraagt. ‘Sky Mirror’ is een van de meerdere 'hemelspiegels' die Kapoor door de jaren heen heeft gemaakt. De meeste van die spiegels zijn echter rond, terwijl het kunstwerk in Tilburg verticaal rechthoekig is. De wisselwerking tussen beeld en omgeving wordt door de spiegel benadrukt: doordat de lucht altijd bewegend licht weerspiegeld, is het geen statisch kunstwerk, maar juist continu aan verandering onderhevig. Je ziet nooit tweemaal hetzelfde kunstwerk.

De lijst met spiegelende kunstwerken in Brabant is niet compleet zonder het Van Abbemuseum. In de collectie van het Van Abbemuseum zijn meerdere werken te vinden die met spiegels en reflectie te maken hebben. Neem ‘Donna che Disegna’ van Michelangelo Pistoletto. Op dit 2,5 meter hoge werk, dat bestaat uit twee naast elkaar geplaatste tot spiegels gepolijste platen, is een vrouw afgebeeld die de op het kunstwerk afgebeelde ruimte in kijkt. Als het ware kijkt deze vrouw naar de weerspiegeling van de toeschouwer. Pistoletto gebruikt vaker spiegels in zijn werken, zodat de toeschouwer met zichzelf geconfronteerd wordt. Het statische verhaal mengt zich zo met de dynamische werkelijkheid. Ook hier kan weer gezegd worden dat het kunstwerk iedere keer dat je het ziet weer anders is.

Ook in de traditionelere kunst zijn genoeg spiegels te vinden. Impressionisten en vroegmoderne schilders speelden met weerspiegeling in hun schilderijen. Denk aan het beroemde schilderij van Edouard Manet: ‘Een bar in de Folie Bergere’. De Nederlandse impressionisten stopten soortgelijke effecten in hun schilderijen. Zie bijvoorbeeld het werk ‘Scottish Dance’ van Isaac Israëls, dat in het Dordrechts Museum hangt. Dit schilderij maakte Isaac Israëls toen hij in Parijs woonde. De geheimzinnigheid rondom de vrouw in Schots kostuum (Wie is ze? Waar is ze mee bezig?) komt tot uiting in de manier waarop ze is afgebeeld. Ze staat met haar rug naar ons toe, maar door de spiegel kunnen we toch haar gezicht zien. Zo kunnen in een schilderij meerdere perspectieven verwerkt worden.

We sluiten het artikel af met een verborgen parel. De veelzijdigheid van de kunst in Brabant, blijkt ook wel uit het feit dat in het provinciehuis veel prachtige werken te vinden zijn. Een werk dat goed in dit lijstje past is ‘Vrouwenmantel, Vrouwentongen’ van Maria Roosen. De in Oisterwijk woonachtige kunstenares werkt veel met spiegeling en natuurlijke vormen en deze twee komen prachtig samen in dit werk waarin de Brabantse natuur geëerd wordt. Het werk is enkele jaren uit het zicht geweest in verband met een verbouwing. In die tijd is het werk gereinigd en gerestaureerd en in juli wordt het werk weer geïnstalleerd op een vlonder op de eerste verdieping van het provinciehuis. 

Reflectie en spiegelbeelden zijn een dankbaar en veelzijdig thema in de kunst. De kunstwerken die in dit artikel worden aangehaald, vertegenwoordigen slechts een gedeelte van wat er in musea, op andere plekken en op straat, te zien is. Heeft dit artikel je kunnen verleiden om zelf de hemel in de spiegel van Anish Kapoor te gaan aanschouwen? Of om jezelf te gaan bekijken in de spiegel van Pieter Vastbinder? Of juist om zelf nieuwe werken te gaan ontdekken? Laat dan hieronder een reactie achter welke nieuwe inzichten dit je heeft gebracht!