De afgelopen maanden vonden er twee rechtszaken plaats waarin architectuur centraal stond. In beide gevallen ging het om een dusdanige transformatie van het gebouw, dat de architecten zich niet meer in het resultaat konden vinden. De uitkomsten van deze twee zaken waren echter totaal verschillend. Waar ligt dat aan? Lees en leer!
Geschreven door Hub Dohmen en Yvonne Vetjens
De Bovenlanden: de beuk mag er in!
Een vergelijkbare zaak is te vinden in de uitspraak in het hoger beroep tussen architect Max van Huut en eigenaar CRI van het gebouw 'De Bovenlanden' in Amstelveen. Het ontwerp van Van Huut is een goed voorbeeld van de organische architectuur.
CRI besloot om er woningen van te maken en had het volgende ontwerp in gedachten. En daar had de rechter geen problemen mee. 'Waarom krijgt Verheijen wel een bouwstop voor elkaar en mag De Bovenlanden zo grof gerestyled worden?' was de begrijpelijke reactie van een architect op ons spreekuur, die voor een vergelijkbare kwestie kwam die hemzelf betrof. Hieronder vind je de verklaring.
Fons Verheijen/Naturalis: waarom een bouwstop?
Onlangs kon je op de website van Dohmen Advocaten lezen dat architect Fons Verheijen voor 1,5 miljoen heeft geschikt met natuurhistorisch museum Naturalis. Hierdoor kon Naturalis de verbouwing voortzetten. Verheijen is de architect van het 'oude' Naturalisgebouw dat enige jaren terug door grote bezoekersaantallen uit zijn voegen begon te barsten. Vanaf het moment dat Verheijen dit hoorde, ging hij tegen de verbouwing in, waarbij hij zich op zijn auteursrecht op het gebouw beriep. De verbouwing werd tijdelijk stopgezet door een uitspraak van de rechter in kort geding. In de daarnaast lopende bodemprocedure leek het tot een definitief verbouwverbod te komen.
Eén van de redenen waarom de rechter de bouwstop had afgegeven, was een nogal verbijsterend gespreksverslag tussen de directeur van Naturalis en Verheijen. Hierin trok het museum fel van leer: de kosten van het stilleggen van de verbouwing zouden verhaald worden op Verheijen en dit zou zijn faillissement betekenen. Het was klein tegen groot, en dat is altijd in het voordeel van groot, poneerde Naturalis stellig. Bijzondere uitlatingen voor een educatieve organisatie. De hoofdgrondslag voor de bouwstop was dan wel het 'aantastingsartikel' uit de Auteurswet, maar het gespreksverslag gaf de definitieve doorslag. Onder meer gelet op die opstelling vond de rechter het passend om Naturalis de vergaande financiële consequenties van een bouwstop op te leggen.
Aantasting of verminking van een bouwwerk
De zaak Naturalis ging over de aantasting of verminking van een bouwwerk. In zo'n geval kan een architect zich beroepen op zijn persoonlijkheidsrechten uit de Auteurswet, namelijk het zogenoemde 'aantastingsartikel' (art. 25 Auteurswet). Persoonlijkheidsrechten, ook wel 'morele rechten' genoemd, vormen het enige deel van het auteursrecht dat iemand op een werk kan hebben dat niet overdraagbaar is aan een ander. Voor een beroep op het 'aantastingsartikel' moet aan twee criteria voldaan zijn, zo bleek uit de bodemprocedure in de Naturaliskwestie: 1) een wezenlijke aantasting die 2) nadeel aan eer of naam van de architect toebrengt. Van wezenlijke aantasting is sprake als het ontwerp in de kern wordt geraakt, omdat een belangrijk auteursrechtelijk aspect van het ontwerp komt te vervallen. Van nadeel aan naam of eer van de architect is sprake als de verandering moet worden gezien als een diskwalificatie van het ontwerp. Aan beide criteria was voldaan in de Naturaliskwestie, vandaar dat Verheijen voor een fiks bedrag kon schikken. Dit bedrag stopt hij overigens in een stichting ter bevordering van wetenschappelijk onderzoek en architectuur. Tot zover Naturalis.
Het verschil tussen Naturalis en De Bovenlanden
Bij sloop van een bouwwerk kan een architect zich niet beroepen op zijn persoonlijkheidsrechten - het 'aantastingsartikel' -, maar moet de veel hogere drempel van 'misbruik van recht' worden gehaald. Bij De Bovenlanden kwam de rechter toe aan de interessante vraag: is hier sprake van sloop (geen persoonlijkheidsrechten) of van verminking of aantasting (wel persoonlijkheidsrechten)? Het criterium bij de vraag of sprake is van sloop is of de kenmerkende elementen van het oude ontwerp zichtbaar blijven in het nieuwe ontwerp. Of het casco blijft staan, is dus niet relevant. De rechter vond dat De Bovenlanden dusdanig zou worden gewijzigd dat het totaalbeeld compleet anders werd als het oorspronkelijke ontwerp. Waardoor er dus geen sprake was van verminking of aantasting in de zin van artikel 25 Auteurswet, maar van sloop en dus geen persoonlijkheidsrechten.
Misbruik van recht
Max van Huut kon zich alleen nog proberen te beroepen op 'misbruik van recht'. De rechter moet dan een belangenafweging maken. In dit geval bleek het niet aannemelijk dat de voorziene sloop en restyling zou leiden tot een kleinere kans van Max van Huut op opdrachten. Dat de sloop in het buitenland wellicht zou worden gezien als oneervol was ook geen indrukwekkend argument. Het argument dat de eigenaar van het gebouw al zes jaar verlies leed door leegstand en dat kon veranderen door er woningen van te maken, woog wel zwaar. Er was dus geen misbruik van recht, zodat het gebouw mocht worden verbouwd.
Ben je architect en wordt jouw werk aangetast?
Let dan goed op in hoeverre het gaat om aantasting, verminking of zelfs sloop. Wordt het door jou ontworpen gebouw aangetast of verminkt, maar blijft het nog wel als zodanig herkenbaar, dan kun je inderdaad gebruik maken van je persoonlijkheidsrechten. Is het ontwerp echter niet meer te herkennen in het gebouw, of is het gebouw zelfs helemaal gesloopt, dan zijn er ook geen persoonlijkheidsrechten meer in het geding. Je kunt dan nog wel het misbruik van recht inzetten, hoewel dit een stuk lastiger aan te tonen is.
Yvonne Vetjens
juridisch medewerker bij Dohmen advocaten, zzp'er in de culturele sector
