Stemming: Cultuurgebouwen: onmisbaar of een financiële last?

‘Zin om je te Zien’

Van 27 tot en met 29 januari 2023 vindt het Nationaal Theaterweekend weer plaats. Traditioneel openen dat weekend veel theaters hun deuren voor slechts tien euro per persoon. Je kunt er een kijkje achter de coulissen nemen. In januari ligt de focus op ‘het ontmoetingsmoment’ in het theater. Om naar uit te kijken. 

Het is weer goed toeven in cultuurgebouwen. Zeker in iconische gebouwen. Een tentoonstelling bezoeken in het Haagse Kunstmuseum is toch ook genieten van het gebouw van Berlage. En tijdens het Rotterdamse filmfestival is het heerlijk om op het centrale plein van de Pathé bioscoop, ontworpen door Koen van Velzen, naar mensen te kijken. We gaan massaal naar het Museumdepot van Boijmans, zoals we vroeger naar het Groninger Museum gingen. En gelukkig is het iconische Evoluon in Eindhoven sinds dit jaar weer een cultuurgebouw.

Is het de investering waard?

In de discussies rondom cultuurgebouwen gaat het vaak om de keuze tussen investeren in vastgoed of in mensen, d.w.z. in programmering, exposities en onderzoek. Recent nog. In een ingezonden brief in Dagblad Trouw refereerde Arriën Molema, voorzitter van Bam! Popauteurs, beroepsvereniging voor artiesten, popmuzikanten en songwriters, eraan. Hij heeft er moeite mee dat de gemeente Utrecht miljoenen gaat uitgeven aan een nieuwe ingang van TivoliVredenburg in Utrecht. 

Als een cultuurgebouw dichtgaat vanwege renovatie, zoals bijvoorbeeld Museum Het Valkhof in Nijmegen, ontstaat er opschudding over de kosten en of die de moeite waard zijn. Naar aanleiding van de sluiting van het Nijmeegse noodlijdende museum, op 30 september jl. dichtgegaan, vraagt Bram Peters zich af of musea koste wat het kost overeind moeten worden gehouden door een gemeente en dus de belasting betalende burger. 

Stedelijk Museum Breda ging vanaf 14 november een half jaar dicht om de vloeren te vernieuwen. Bij de opening van het Graphic Design Museum in 2008 (het Stedelijk Museum Breda is nu in dat pand gehuisvest) zijn de vloeren haastig aangelegd. Er stond tijdsdruk op, omdat koningin Beatrix het museum kwam openen. Zo’n vloer doet afbreuk aan de hele presentatie, zegt directeur Dingeman Kuilman in BN De Stem. “In ons meerjarenplan hebben we rekening gehouden met de investeringen. We hebben samen met de gemeente een financieel plan gemaakt waarbij is inbegrepen dat we een half jaar lang geen inkomsten hebben.” De gemeente Breda zag dat de operatie nodig was, en toen heeft het museum besloten van die gelegenheid gebruik te maken om de vaste presentaties te vernieuwen. Het gaat daarbij om 1,2 miljoen euro voor twee nieuwe, vaste tentoonstellingen. Kuilman heeft er vertrouwen in dat de bezoekersaantallen zullen verdubbelen. In de nieuwe opzet kan het museum jaarlijks 80 tot 100.000 bezoekers trekken. 

Nieuwbouw

Maar het cultuurgebouw is ook een (financiële) last. Gemeenten moeten regelmatig inspringen met extra’s om musea, concertzalen en theaters overeind te houden. Nieuwbouw kost vaak jaren. Denk maar eens aan het jarenlang plannen maken en bediscussiëren van het nieuwe theater in ’s-Hertogenbosch (14 jaar!). Tot uiteindelijk een uitspraak van de Raad van State rust bracht. Het theater zit nu tijdelijk in de Brabanthallen, en het doet deugd om te lezen wat projectleider Peter Zwart van de bouw van het nieuwe Theater aan de Parade vertelt over wat de nieuwbouw aan mogelijkheden voor theater en publiek biedt. Hopelijk gaat het voor het Design Museum Den Bosch niet zo lang duren. Onlangs was de gehele oppositie (op Volt na) in de Bossche gemeenteraad tegen de miljoenenuitgave voor het museum. Enkele partijen vinden investeren in het museum in deze crisistijd ongepast. 

Culturele bouwprojecten zijn kwetsbaar, vooral nu. Het Utrechtse project De Machinerie,een hotspot voor film– en beeldcultuur, een plan uit 2019, werd in oktober door de betrokken partners afgeblazen vanwege “wereldwijde crises en de gevolgen daarvan voor de investeringen en begrotingen voor alle betrokken partijen.” En dat terwijl de Utrechtse gemeenteraad bereid was er 3,55 miljoen euro in te investeren.  

Opmerkelijk was het initiatief in Oss. Tijdens het maken van nieuwbouwplannen voor het verouderde theater De Lievekamp kreeg directeur Coen Bais een tip van architectenbureau Cepezed in Delft. Het Zuiderstrandtheater in Scheveningen was te koop.  Op 7 juli ging de gemeenteraad unaniem akkoord. De gemeente Oss betaalt 1.173.000 euro aan de gemeente Den Haag. De kosten voor de demontage, remontage, het vervoer en de opslag komen voor rekening van de gemeente Oss. Al eerder was gebleken dat het precies op de beoogde locatie paste.  

De case study, die architect en onderzoeker Leo van Oorschot onlangs publiceerde over Amare in Den Haag, geeft een goed inzicht in de processen, die er spelen rond de totstandkoming van een nieuw cultuurgebouw. De titel is veelzeggend: Amare: stuiterbal tussen ambitie, politiek, belangen en bevolking. 

De noodzaak van verduurzaming

Theaters, bioscopen, concertzalen, musea bleven leeg in de coronaperiode en sinds enige maanden was er de dreiging dat ze op slot gaan vanwege de oplopende energiekosten. Ook Het Muziekgebouw Eindhoven, jarenlang financieel een zorgenkind, heeft problemen met de energiecrisis. De nieuwe directeur Edo Righini gelooft dat de weg uit het financiële dal eindelijk is gevonden. "Vorig jaar was een overgangsjaar. De stappen die we gezet hebben, beginnen vruchten af te werpen", zei hij juli jl. tegen het Eindhovens Dagblad. De kaartverkoop stijgt. Het Muziekgebouw is bovendien begonnen om personeel in vaste dienst te nemen om kosten te drukken. Hij stipt wel zijn zorgen over de energierekening aan. Maar de directeur verwacht dat de tekorten van het Muziekgebouw binnen vijf jaar weg kunnen zijn.

In november jl. blijkt, uit een gesprek met Righini met het Eindhovens Dagblad, dat het aantal bezoekers toeneemt. Hij let scherp op de kosten, maar het wegpoetsen van het miljoenentekort zoals de Eindhovense politiek wil, is in de gegeven omstandigheden echt te veel gevraagd. Sterker nog: Righini voorspelt dat extra steun nodig is. De energierekening dreigt namelijk te verviervoudigen tot meer dan 1 miljoen euro, ondanks een trits van maatregelen. Een extra complicatie is het gebouw, zo blijkt. Het Muziekgebouw zit tot 2032 gevangen in een duur pand. De huur is enorm en er is dertig jaar weinig veranderd. Eigenaar is vastgoedinvesteerder CBRE en de gemeente huurt de ruimte van het Muziekgebouw. Het gebouw kan veel duurzamer en Righini zegt dat ideeën daarover naar de gemeente zijn gestuurd. “De gemeente heeft ons gevraagd hoe duur het zou zijn om het gebouw te verduurzamen. Ik hoop dat het lukt.” In oktober heeft de gemeente Eindhoven overigens steun aan de Eindhovense cultuurinstellingen toegezegd aangaande hun energierekening.

Anders gaat het in Roosendaal. Daar hebben de gemeente en Theater De Kring het plan om het theater te vergroenen. Roosendaal heeft in haar klimaatadaptatievisie ‘Roosendaal Natuurstad’ haar ambities vastgelegd om in 2050 klimaatadaptief te zijn. De gemeente Roosendaal investeert in de vergroening van het gebied tussen het Tongerlohuys, schouwburg De Kring en het Koetshuis: Stadstuin Van Hasselt. De provincie Noord-Brabant draagt hier financieel aan bij. De gevels van het pand van De Kring worden ingezet voor vergroening, het opwekken van thermische energie en de daken voor het opwekken van elektrische energie. Er kan 2,5 keer zo veel thermische energie worden opgewekt dan Theater de Kring zelf nodig heeft. De extra opgewekte energie wil men opslaan en delen met andere pandeigenaren in de omgeving. Ook De Kring vreest de gevolgen van de stijgende energiekosten. Voor De Kring gaat de rekening volgend jaar van 1 ton naar minimaal 4 ton.