In het coronajaar 2020, het jaar waarin deelname aan kunst haast onmogelijk werd, waren er veel pleidooien over het inzetten van kunst voor een betere wereld. Van pragmatisch tot utopisch. Er was ook een tegengeluid. Heeft de kunst het antwoord of is het aan ons? In maart kunnen we onze stem kenbaar maken.
Geschreven door: Ton van der Linden
In juni 2020 werd de Sociaal Creatieve Raad opgericht. Dit is een raad van vijftig vertegenwoordigers van diverse maatschappelijke netwerken die hun krachten bundelen om samen met kunstenaars en ontwerpers onze samenleving vorm te geven na coronatijd. NRC sprak met de initiatiefnemer social designer Tabo Goudswaard. Hij is niet bang dat wanneer het accent verschuift naar de rol van de kunstenaar in de samenleving, dat dat ten koste zal gaan van de autonomie van de kunst. De kunstenaar wordt niet dienend, maar de impact van de kunstenaar en de kunst versterken doordat ze een duidelijkere rol hebben. De kunstenaar staat niet meer buiten de samenleving. Er zijn veel transitie-opgaven in Nederland. Er wordt massaal gezocht naar oplossingen voor maatschappelijk vraagstukken. Om menselijke waarden weer meer centraal te stellen, moeten maatschappelijke systemen opnieuw ingericht worden. De samenwerking met creatieve makers is daarin beloftevol.
Kunst als houvast
Enige weken daarvoor had Ramsey Nasr in NRC een gloedvol betoog gehouden voor de kunst. Nasr geeft in zijn essay aan dat kunst niet nutteloos is. Kunst voert ons weg van hier en van onszelf. En kunst dwingt tot omkijken. Hij schrijft over een behoefte: ‘Ik heb nood aan onzekerheid; aan de erkenning dat we niet onkwetsbaar zijn. Ik zoek bevestiging door hoogst onzeker naar buiten te treden, desnoods in een gedicht. Wellicht schuilt daarin dan toch, via een enorme U-bocht, troost of schoonheid. Kunst biedt houvast door mee te wankelen.’ Nasr, acteur en dichter, lid van de Akademie van Kunsten, benoemde vervolgens in Buitenhof het belang van ‘geloven in iets dat groter is dan onszelf’. Maar Nasr heeft ‘geen behoefte aan voorspellingen van kenners, aan vingerwijzingen, stellige waarheden, dys- danwel utopieën’.
Merlijn Twaalfhoven | Fotograaf: Jaq van der Feesten
Kunst om de wereld te redden
In november 2020 sprak Alex Burghoorn met componist Merlijn Twaalfhoven over zijn boek ‘Het is aan ons’. ‘Met verbeeldingskracht, schoonheid en creativiteit, wereldproblemen te lijf. Doe je mee?’ staat op de openingspagina van zijn website. Maar in zijn boek gaat hij verder. Hij meent ‘het brengen van kunst is niet voldoende om een blijvende verandering tot stand te brengen’. Hij nodigt iedereen uit om ‘de speelse en onderzoekende houding’, die hij ‘de kunstenaarsmindset’ noemt, in zichzelf wakker te schudden. ‘We hebben het allemaal in ons om iets van waarde te maken, maar pas als we de krachten bundelen kunnen we het verschil maken.”. Hij komt daarbij dicht bij het idee van de Duitse kunstenaar Joseph Beuys, die meende ‘Jeder Mensch ist ein Künstler.’ (naar de Duitse romanticus Novalis :‘Jeder Mensch sollte Künstler sein. Alles kann zur schönen Kunst werden.’). Twaalfhoven spreekt ons allen aan om de wereld te redden. Professioneel kunstenaar, amateur, kunstliefhebber. En hij vraagt ons uit onze rol te stappen als kunstenaar, als publiek.
Ethische vragen
De vraag is natuurlijk welke veranderingen zijn nodig, en wie brengt ze tot stand? De politieke partijen, NGO’s, de vakbonden, sociale bewegingen als BLM en #metoo? En wanneer is de wereld beter? Hoe ziet de wereld er dan uit? In het coronajaar 2020, het jaar waarin deelname aan kunst haast onmogelijk werd, waren er veel pleidooien over kunst en het maatschappelijk nut, de kunst inzetten voor een betere wereld. Rein Wolfs, directeur van het Stedelijk Museum Amsterdam, zei januari jl.: ‘Ik denk dat in musea esthetische vragen altijd op de voorgrond blijven. Nu komen daar ethische vragen bij. De maatschappij brengt dat met zich mee: die kunstenaar, is die goed of fout? Ons dna is ethischer geworden. Ik vind dat heel juist.’
Illustratie door: Martine Beetz
Pleidooi tegen heilzame kunst
Maar er zijn andere benaderingen. Maxim Februari hield op 11 december jl. de Huizingalezing met als titel: Slechte kunst. In zijn inleidende woorden zet hij meteen de toon: ‘’Kennelijk gaat iedereen er voetstoots van uit dat kunst en literatuur een heilzame bijdrage komen leveren, dat ze geen Céline-achtig antisemitisme in de mix gooien, geen reactionaire dystopie à la Lionel Shriver, geen Bukowski-achtig gezuip, maar een normale, constructieve vooruitgangsgezindheid. Dit wordt een pleidooi tegen de heilzame bijdrage van de kunst aan de oplossing van sociale en wetenschappelijke problemen. En misschien zelfs een pleidooi tegen constructieve vooruitgangsgezindheid.’’ Februari vindt dat normovertreding een kenmerk van levende cultuur is. Maar het gaat hem niet om het slechte, maar om de problematisering van het goede. De manier waarop onze samenleving omgaat met morele vragen is door dataficering veranderd, zegt hij. Waar willen kunstenaars ons heen hebben? Hoe weten ze dat dat het goede is? Luister naar zijn vergelijking tussen Daan Roosegaarde en de avantgarde danseres Loie Fuller. En naar wat hij zegt over de verdachte bewegingen van choreografe Katja Heitmann. Februari is nieuwsgierig naar het ongeordende dat door mensen heen raast en dat ze soms het ene en soms het andere pad laat kiezen, onverwacht en niet altijd verklaarbaar.
“Rechts schuift naar links, maar alleen sociaaleconomisch”, schreef NRC op 22 november na bestudering van de programma’s van VVD, CDA, D66, PvdA, GroenLinks en SP. Op basis van onderzoek dat I&O Research in de 2de helft van 2020 uitvoerde, blijkt dat de bestuurlijke elite – mede onder invloed van de coronacrisis – een maatschappelijke reset wil, een meer inclusieve en duurzame samenleving, met een afnemende kloof tussen arm en rijk. Uit onderzoek van het Sociaal Cultureel Planbureau blijkt dat Nederlanders positiever zijn over globalisering dan media en politiek ons soms doen denken. Het SCP definieert het begrip ‘globalisering’ breed als: de toenemende ervaring van de wereld als één sociale ruimte. Wel ziet het SCP grote verschillen in opvattingen tussen de aanhangers van verschillende politieke partijen. Op 17 maart gaan we stemmen. Op 8 februari is er in de LocHal in Tilburg Hét Landelijke Cultuurdebat.
Stemming
Ton van der Linden (documentalist Kunstloc Brabant) peilt in zijn maandelijkse column aan de hand van de actualiteit de stemming in kunst en samenleving.
Al het cultuurnieuws uit Brabant en de rest van Nederland op een rijtje, vind je in Trends & Ontwikkelingen op Kunstloc Brabant.
