Eenzaamheid is een complex verschijnsel. Ook in de cultuursector is eenzaamheid op dit moment een belangrijk gegeven. Kunst is van belang voor de individuele (geestelijke) gezondheid, daarnaast streeft de cultuursector inclusiviteit na, niemand wordt uitgesloten.
Geschreven door: Ton van der Linden
Eenzaamheid en natuur
Gedurende de coronatijd zijn we er massaal op uitgetrokken en herontdekten we dat wandelen zeer belangrijk voor ons welzijn is. Verbonden met de natuur voelen we ons minder eenzaam. Althans. Onlangs las ik een van mijn favoriete dichters. Deze regels bleven mij bij: ‘What others found in art, I found in nature. What others found in human love, I found in nature. Very simple. But there was no voice there.’ In een bespreking van Piet Gerbrandy van de vertaling van ‘Averno’ van Louise Glück door de Nederlandse dichter Radna Fabias, haalt hij juist deze regels aan en merkt treffend op: ‘Voor een dichter is het een paradoxale bewering geen troost in kunst te kunnen vinden, maar zich liever op de natuur te richten. Deze moet zelfs als substituut dienen voor liefde tussen mensen, maar het pijnlijke is dat ze nooit iets terugzegt: de eenzaamheid wordt er niet mee opgeheven.’
Canadese artsen
Wat is er toch met die Canadese artsen? Onlangs werd bekend dat artsen in verschillende Canadese provincies patiënten een pas kunnen voorschrijven waardoor zij een natuurreservaat kunnen bezoeken voor de verbetering van hun geestelijke en lichamelijke gezondheid. In september vorig jaar was er al het bericht dat artsen in Brussel museumbezoek voorschrijven als medicijn om de geestelijke gezondheid te herstellen tijdens de Covid-pandemie. Zij baseerden zich op onderzoek in uit 2018 in Québec.
Illustratie door: Jill Heesbeen
Giacometti
Een van mijn eerste museumbezoeken na de versoepelingen, vond plaats in Museum Voorlinden, waar ik kunst van Alberto Giacometti en Pablo Picasso kon bewonderen. En ja, de geluksbeleving die Joyce Roodnat in NRC beschreef, toen ze langdurig tegenover een schilderij van Artemisia Gentileschi stond, had ik bij ‘De Neus’ van Giacometti. Een nachtmerrie over een enorme spin aan een draad, de recente dood van een buurman en de herinnering aan het zien sterven van een vriend vormden de basis van dit fenomenale beeld over doodsangst. Een schilderij is geen pil, merkt Roodnat op. Dat klopt. Maar door museumbezoek, of bezoek aan een ander cultuurgebouw, kom je onder de mensen. En na het kijken naar kunst, is het fijn om even je blik te legen (in Wassenaar kun je heerlijk uitkijken op de velden rondom dat prachtige museum) en dan een gesprek aan te knopen met andere kunstliefhebbers.
Online verbonden
Ik werd geraakt door een bericht in het Brabants Dagblad in februari. Dan prijs ik mijzelf gelukkig. De Rotary Club Uden doet een gift van 4000 euro aan de stichting Vrienden van Markant. Dat gaat de stichting inzetten om mogelijk te maken dat ouderen via een online verbinding toch een avondje naar het theater kunnen. Want eenzaamheid kent meer aspecten dan alleen die existentiële eenzaamheid, ons allemaal bekend, waarover Glück dicht en die Giacometti met zijn beeld oproept.
Pregnante foto
Kunst is geen pil, maar brengt wel troost. Onlangs zei de Eindhovense zangeres Lenny Kuhr over haar nieuwe plaat: ‘Ik dacht zelf dat we een fado-achtige plaat zouden gaan maken. We kwamen uit bij een soort retro-popsound. Blues en soul hebben met fado gemeen dat er verlangen uit spreekt. Sehnsucht, of saudade, dat is de essentie van wie wij zijn. Mensen bestaan uit verlangen.’ In 2020, op het hoogtepunt van de coronacrisis, stond ze met haar gitaar op een hoogwerker bij verpleeg- en verzorgingshuizen in Eindhoven, Tilburg, Den Haag, Amsterdam en Rotterdam, bewoners in lockdown toe te zingen. Ze zong er onder meer ‘Visite’.
Een pregnanter beeld van eenzaamheid van de kunstenaar en van het publiek ken ik niet. Ook makers, vooral podiumkunstenaars, hebben zich in de coronatijd, toen ze ‘niet essentieel’ werden beschouwd, eenzaam gevoeld. Rob Schoonen haalt in een artikel in januari de kleinkunstenaar Robbert Bijnen aan: ‘Twee jaar geleden had ik nooit gedacht dat eenzaamheid niet de uitzondering zou zijn, maar de norm.’ Zangeres Naaz zei tijdens een artiestenpanel op Eurosonic: ‘Pre-corona voelde ik hoe je je als artiest moest bewijzen voor een zaal. Nu denk ik dat artiest en publiek hand in hand gaan en we dankbaar voor elkaar zijn. Samen door een traumatische ervaring, dat brengt dichterbij.’
Eigen identiteit
Eenzaamheid is, volgens Fontys-onderzoeker Eric Schoenmakers, ‘een complex verschijnsel met verschillende vormen, intensiteit, oorzaken en gevolgen. De aanpak van eenzaamheid vereist maatwerk en om dat te kunnen leveren is het essentieel om de ander écht te leren kennen en te weten wat deze nodig heeft aan (kwaliteit van) relaties en zelfbeeld.’ Schoenmakers verdiept zich er sinds 2009 in en het is nu ook het onderwerp van zijn postdoconderzoek. In zijn onderzoek naar eenzaamheid staat het begrip eigen identiteit centraal. ‘In mijn onderzoek verschuift de aandacht van erachter komen wanneer mensen eenzaam zijn, naar factoren die bijdragen aan eenzaamheid. Als je die kent, kun je ze beïnvloeden.’ Schoenmakers pleit voor een preventief, sociaal plan ‘Het is belangrijk dat mensen weten wat echt belangrijk voor ze is, wat voor soort contacten ze nodig hebben, zodat ze daar gericht in hun leven aan kunnen werken.’
Momenten van sociaal ongemak
Regisseur Sarah Moeremans heeft voor HZT het vervreemde theaterexperiment ‘What Ever Happened to Mr. Pete?’ gemaakt. (n.b. het thema eenzaamheid was door vijfhonderd mensen gekozen als het meest urgente thema om nu theater over te maken.) Het publiek zit in twee groepen naast elkaar, maar ziet elkaar niet. De tribune en de speelvloer zijn door een muur in tweeën gedeeld. Beide publieksgroepen zien dus dezelfde voorstelling, maar noodzakelijkerwijs in een andere volgorde. Een voorstelling over eenzaamheid, gemeenschappelijkheid en controleverlies. Over grip verliezen en het gevoel hebben daarin alleen te zijn. In een interview zei Moeremans daarover: ‘Ik denk dat die momenten van sociaal ongemak, momenten van hapering, waarop het even niet effectief, efficiënt of gestroomlijnd verloopt, van grote waarde zijn. Banaal en grillig als ze zijn, die maken ons mens. Als je je realiseert dat je daarin niet alleen bent, dan kun je dat deel van jezelf beter omarmen.’
Illustratie door: Jill Heesbeen
Onttovering van de wereld
Met de modernisering die in de 19e eeuw in de westelijke wereld zijn opgang deed, kwam de “onttovering van de wereld”, zoals Max Weber dat noemde tot stand. De empirische wetenschap, het kapitalisme, het formele recht en de moderne staat en bureaucratie, naar zijn oordeel gekenmerkt door rationalisering, dat wil zeggen, berekening en beheersing, worden dominant en bepalen het wereldbeeld en dagelijks leven. “dat juist de laatste en meest sublieme waarden zijn teruggetreden uit de openbaarheid, óf naar het (…) rijk van het mystieke leven, óf naar de broederlijkheid van de directe betrekkingen van individuen tot elkaar.” De Nederlandse historicus Johan Huizinga en de Spaanse cultuurfilosoof José Ortega y Gasset schrijven later ook over dat verlies aan onderlinge verbinding tussen de mensen.
Spontane ontmoetingen
De rationalisering, waarover Weber spreekt, kreeg ook een ruimtelijke vertaling. Wonen, werken, winkelen en recreëren vond in aparte stedelijke zones gescheiden plaats. Dat leek lang logisch, zegt voormalige Rijksbouwmeester Floris Alkemade. ‘Als je alles uit elkaar haalt, hoe red je het dan samen? Tachtig procent van de bevolking is nog goed verbonden, maar twintig procent niet meer en die groep valt buiten de boot. Eén op de tien volwassenen is eenzaam en in achterstandswijken loopt dat snel op tot één op de vijf. Dat zijn diepingrijpende problemen.’ Volgens Alkemade laat het Kloosterkwartier, een herbestemming van het erfgoed van de Congregatie der Zusters Franciscanessen en het voormalige Bernhoven ziekenhuis, zien dat het ook anders kan. Michiel van Wijnen, partner bij Zenzo, dat de plannen samen met de zusters ontwikkelde: ‘In onze huidige maatschappij is eenzaamheid aan de orde van de dag en wordt verwacht dat je steeds meer zelf de regie neemt. Maar de contacten die je daarvoor nodig hebt, krijg je niet zomaar. Zeker niet als je ook nog eens zorg of extra hulp nodig hebt. We creëren daarom plekken waar mensen elkaar terloops tegenkomen en spontaan met elkaar in contact komen. In de kloostertuin, in het buurthuis of gewoon in de wandelgangen.’
Voor in de agenda
Lees op onze website nog meer verhalen over de kracht van kunst. Met goede voorbeelden van mensen die buiten de boot vallen, maar door kunstbeoefening ontdekken wat belangrijk voor hen is. Voor meer achtergrondkennis op dit gebied zie deze pagina: Cultuur als middel tegen eenzaamheid.
Op 21 april is er in Tilburg een bijeenkomst over de positieve invloed van kunst op onze gezondheid.
En tot en met 22 mei kun je in de LocHal in Tilburg de expositie CareFull zien met het werk van 16 mensen die zich door het maken van kunst minder eenzaam voelen en meer geluk ervaren.
Stemming
Ton van der Linden (documentalist Kunstloc Brabant) peilt in zijn maandelijkse column aan de hand van de actualiteit de stemming in kunst en samenleving. Al het cultuurnieuws uit Brabant en de rest van Nederland op een rijtje, vind je in Trends & Ontwikkelingen op Kunstloc Brabant.
