The Essential: Een klankbord voor de maatschappij

Eén van de acht portretten die momenteel online staan is het verhaal van Elina Grigorian (15). Elina staat samen met haar zusje voor het huis in Gilze Rijen. Wanneer Elina naar voren stapt, kijkt ze recht in de lens van de camera. Ze begint rustig haar verhaal. Zij en haar zusje zijn beiden geboren in Toljatti, Rusland. Toen Elina negen jaar oud was is het gezin gevlucht naar Nederland. Haar ouders, geboren in Armenië, hebben haar nooit de reden verteld waarom. Elina krijgt dit pas te horen wanneer ze achttien jaar oud is. Na zes jaar in het asielzoekerscentrum te wonen, Nederlands te leren praten, vriendinnen te hebben gemaakt, en een toekomst te hebben gedroomd ('Ik wil graag docent of dokter worden.'), heeft de rechter bepaald dat Elina en haar familie niet langer in Nederland kunnen blijven. Armenië is veilig, haar ouders zijn er beiden geboren, dus ze moeten terug. 'Ik ben nog nooit in Armeni‘ geweest en ik voel me thuis in Nederland', vertelt Elina. Haar stem wordt harder, haar blik scherper, en langzaam verdwijnt ze uit het beeld. Haar zusje blijft ons aanstaren.

Het videoportret als spiegel

Art of Integration laat zien hoe acht migranten hun leven in het Westen ervaren. Zoals alle portretten van Martin en Inge Riebeek, zijn ook deze videoportretten opgenomen vanuit een vaststaande formule. Allereerst spreken Martin en Inge personen spontaan aan die ze op straat tegen komen. 'Hiervoor is maar een fractie van een seconde. Wanneer je nadenkt of je diegene wel of niet aan zal spreken is het moment voorbij, dan ben je al te laat', legt Martin uit. Vervolgens gaan de Riebeeks met de persoon in gesprek, stellen ze vragen en luisteren ze aandachtig, waarna deze uiteindelijk voor de camera verschijnt. In de opname wandelt de persoon altijd naar de camera toe, zoekt contact en gaat de ontmoeting aan. 'Het lastige aan ons project is dat we mensen vragen om hun verhaal in één take aan ons te vertellen. De persoon moet contact houden met de camera, alsof er iemand echt wordt aangesproken,' vertelt Inge. Een selectie van de geregistreerde verhalen wordt vervolgens verder gedeeld, als virtuele ontmoetingen in een nieuwe context. Deze context is breed: de Riebeeks richten zich zowel op het museum, de publieke ruimte en sinds kort ook op het internet.

Wanneer je nadenkt of je diegene wel of niet aan zal spreken, dan ben je al te laat.

The Essential is terug te voeren naar 2010, de tijd waarin Martin en Inge ook videoportretten opnamen voor het atrium van Aegon in Den Haag. 'De portretten waarvan wij zelf dachten: 'Daar wordt echt een verhaal in verteld', vielen uiteindelijk bij de kunstcommissie af. Bijvoorbeeld het portret van een muziekdocent in Edinburgh die ons vertelde dat er op zijn school ineens een moord werd gepleegd op twee meisjes. Dat is een heel heftig betoog en dat kan dan bijvoorbeeld niet', legt Martin uit. De portretten die het zakelijke belang zouden schaden bleven dus veilig opgeborgen in het eigen archief, om later alsnog getoond te kunnen worden binnen museale exposities. 'Maar het museum heeft daarnaast ook weer zijn beperkingen in het specifieke publieke bereik. En wat we nu online ervaren, is dat veel van de portretten te privé zijn om openbaar te tonen', aldus Inge.

Daarom werken de Riebeeks voor deze online tentoonstellingen vanuit algemenere, overkoepelende thema's. Net zoals in een museale expositie is ook hier het werk maar drie maanden te bezoeken, waarna het beeld permanent van internet zal worden verwijderd. De eerste acht online portretten, voortgekomen uit een film die Inge en Martin voor LenvA (adviesorganisatie volksverhuizing Woensel, Eindhoven) produceerden, berusten op Riebeeks' huidige interesse voor het Westen: het uitgangspunt dat de aankomende jaren centraal zal blijven staan. 'We merken dat er in Europa veel verschuift en dat heeft grote invloed op het dagelijks leven van mensen,' vertelt Inge. 'Juist in deze tijd, waarin alles snel gaat, bieden de portretten een moment van verstilling en een ode aan het individu. Het menselijke verhaal is iets wat blijft en verteld moet blijven worden. Het is nooit af. En ons project ook nog lang niet.'

Een nieuwe blik op het Westen

Op dit moment werken Martin en Inge onder andere aan een tentoonstelling in het Fries' Museum, waarvoor zij mensen uit de provincie interviewen. 'Als je tien mensen in Friesland vraagt naar hun essentie, dan krijg je twee, drie keer het antwoord 'vrijheid',' aldus Martin. Toch zijn we vandaag de dag helemaal niet zo vrij. Martin: 'In Rotterdam was ik een interview met een vrouw aan het filmen, toen de bewaker van het Handelsgebouw naar ons toekwam en vervolgens de politie belde. Het is een schijn dat we allemaal vrij zijn. We zijn hier in het Westen opgegroeid met de politieke boodschap dat je je leven zelf in kunt richten, dat je zelf kunt bepalen hoe succesvol je wilt zijn. Maar door het kapitalistische systeem, door de globalisering, blijkt dit in frequentere mate op een onwaarheid te berusten. De mens is steeds meer een speelbal geworden van krachten die zich buiten hemzelf afspelen. Globalisering zorgt juist voor onthechting bij mensen', aldus Martin.

Globalisering zorgt juist voor onthechting bij mensen.

Martin vertelt het verhaal van een Engelse man die tien jaar lang voor een bank werkte. De man voelde zich op een gegeven moment onmenselijk behandeld, dus besloot hij te gaan werken voor een woningbouwvereniging. 'Dat verhaal mochten we niet filmen. In die bankenwereld, zoals Joris Luyendijk goed in beeld heeft gebracht, zit een enorme waarheid waar we nooit bij kunnen komen, omdat niemand het durft te vertellen. Bang voor het schaden van hun carrire,' legt Martin uit. In zijn reis naar Mexico ervoer hij een wezenlijk andere levensinstelling. 'Mensen spraken er over hun twijfels, gevoelens en falen. Dat heb je in onze Westerse samenleving helemaal niet meer. Een klein beetje Mexicaans karakter zou hier wel welkom zijn,' aldus Martin. Ondanks verschillende omgangsvormen willen we volgens Inge in essentie allemaal hetzelfde: 'Een gezond leven en dat het goed gaat met onze kinderen. Dus je kunt elkaar heel makkelijk de hand schudden, maar cultuur en tradities drukken een stempel op hoe mensen hun leven vormgeven en het hen vormt.'. De videoportretten belichten daarmee zowel onze verscheidenheid als gemeenschappelijkheid. 'Het zijn spiegels. Via zo'n thema-expositie online zie je de eenzaamheid in Mexico en de eenzaamheid in Groningen. Samen,' constateert Inge.

De essentiële behoefte aan warmte

Toch lijkt collectiviteit steeds meer plaats te maken voor individualisme; de richting die we ook in Nederland op evolueren. 'Als je om je heen kijkt zie je een wereld omgeven door likes. Maar wat drijft jou nu écht? We zijn in essentie helemaal niet de gelukkigste personen op aarde, mensen zijn soms ontzettend eenzaam. Vraag het op straat en je komt er erachter dat, zoals Ben Judah uit This is London zei, je niet alleen de statistieken moet vertrouwen', stelt Martin vast. En dit is precies wat de videoportretten doen: voorbij de statistieken kijken, om in te zoomen op de wereld zoals die werkelijk is.

Wanneer ik na mijn bezoek Art of Integration voor een tweede keer bekijk, valt het verhaal op zijn plek. Elina heeft geen keuzevrijheid. Het machthebbende systeem heeft bepaald dat ze moet vertrekken en dat terwijl we in wezen heel goed weten hoe zij zich voelt. Misschien had Nederland voor Elina wél het beloofde land kunnen zijn, maar zij kreeg niet de kans dit te ontdekken. Het verhaal van Abdal Rahman Bargooth (27), afkomstig uit Hasaka (Syrië), maakt daarbij aanvullend duidelijk dat het Westen niet altijd de rol van een warme thuishaven speelt. Abdal voelt zich eenzaam in Eindhoven, afgesloten van zijn familie, de taal niet machtig en het alom aanwezige gebruik van social media versterkt dit gevoel enkel meer. De vraag: 'Waarom blijkt het Westen niet het beloofde land te zijn?', kan veranderd worden in: 'Hoe gaan wij in het Westen met nieuwkomers om?'. The Essential, een project dat het leven belicht vanuit een eerlijk, rauw en ongebonden perspectief, biedt een mogelijk antwoord: vergroot je empathisch vermogen, herken jezelf in elkaar en behandel elkaar als gelijken.