Slecht onderhouden pleinen, grauwe tunneltjes, vieze parkeerplaatsen. Het zijn plekken waar je liever niet komt. En dat is zonde. Neem als voorbeeld het Burgakkerpleintje, middenin het historische hart van Boxtel. Hier gingen gemeente en omwonenden – samen met kunstenaar Philip Lüschen – de strijd tegen verloedering aan. Ook aan de zuidrand van Eindhoven wordt dit jaar een nieuw kunstwerk geopend. Een onaantrekkelijke doorgang onder snelwegknooppunt De Hogt belemmerde daar de toegang naar natuurgebied het Dommeldal. Wat kan kunst daaraan veranderen? Twee inspirerende projecten onder de loep.
Geschreven door: Iris van den Boezem
Non-plaats 1: het Burgakkerplein in Boxtel
Donkergrijze klinkers op de weg, omzoomd door witgeschilderde arbeidershuisjes en herenhuizen van rond 1900. Hier en daar afgewerkt met van die typische blauwe luiken. Als je naar de bibliotheek in Boxtel loopt of fietst, word je verrast door het prachtige oude straatje waar je doorheen komt. Wat een contrast is dan het plein waar de bibliotheek zelf aan ligt. Dat mag je gerust een doorn in het oog noemen. Althans, zo was dat tot twee jaar terug. Want gemeente en bewoners besloten het plein met behulp van kunst aan te pakken. Het kunstwerk Public Green Through Hoops werd in 2018 feestelijk geopend. Wat deed dit werk met het plein en de omgeving? Is er iets veranderd?
Humor
Kaatje van Asten woont al 35 jaar aan het Burgakkerplein. Vroeger was dit de speelplaats van de aanpalende school, vertelt ze. Toen de school vertrok, ging het plein in rap tempo achteruit. Rommel op de straat, losliggende klinkers en bekladde muren. Toen de gemeente besloot om de bestrating van het plein te vervangen, moesten de mooie bomen die op het plein stonden óók weg. Elsbeth van Gils, wiens huis aan het plein grenst: “Vanaf dat moment was het pas écht een kale boel. Met die bomen was het nog iets. Maar toen de begroeiing weg was, voelde het als zo’n grauw Oost-Berlijns plein, vond ik.”
Via Kunstloc Brabant kwam de gemeente Boxtel in contact met twee kunstenaars en één kunstcollectief. Zij presenteerden hun ontwerpvoorstellen voor het plein aan een klankbordgroep van omwonenden en aan een door Kunstloc ingerichte kunstadviescommissie. Lonneke de Wit, een buurvrouw van Kaatje en Elsbeth, haakt bij het gesprek aan. “De kunstenaars presenteerden drie compleet van elkaar verschillende plannen. Dat we het daar als buren met elkaar over hadden - wat vinden we hiervan, wat willen we wel of niet - dat was heel leuk. Het zorgde echt voor verbinding.” Het plan van Philip Lüschen werd uiteindelijk unaniem als beste gekozen. “Zijn presentatie zat goed in elkaar. En ik moest zo lachen om alles wat hij had bedacht. Er zat gewoon enorm veel humor in”, herinnert Lonneke zich, breed glimlachend.
Kritische noot
Op een zonnige voorjaarsmiddag betreden we het flink aangepakte plein. Wat opvalt - zeker nu, in het felle licht - zijn de helwitte muren aan weerszijden van het plein. Aan de ene kant staan drie groene cipressen, aan de andere kant nemen twee klimmende jasmijnen de muur over. In de zomer ruikt het hele plein ernaar, weten de bewoners te vertellen. “Hier”, wijst Kaatje naar één van de muren, “werd een hoop op gekliederd. Graffiti kan mooi zijn, maar wat hier stond was dat absoluut niet. En we waren eigenlijk bang dat dat wéér zou gebeuren. Maar je ziet het. Nu, anderhalf jaar na de opening van het plein, is het nog steeds netjes.” Elsbeth knikt. Haar muur aan de pleinkant is in de periode dat ze er woont (meer dan twintig jaar) nog nooit schoon van bekladding geweest. En nu dus wel. Hoe komt dat volgens haar? “Nu stelt het plein echt iets voor, dat zie je meteen. Dan weet je: hier moet je vanaf blijven.” Vorig jaar, toen Boxtel 75 jaar bevrijding vierde, werd er zelfs een film op geprojecteerd. Oude beelden van de bevrijdingsfeesten - zomaar te zien op de muren van het Burgakkerplein. “Dat was echt fantastisch”, glundert Elsbeth.
Marjolein Krijger, die ook in de buurt woont, is kritisch. “Het eigenlijke ontwerp van Philip was vrolijker. Daar zat meer kleur in, en dat kon het plein wel gebruiken. Helaas moest hij het eigenlijke plan aanpassen, omdat het plein anders niet toegankelijk was voor iedereen.” Ze is niet de enige die er zo over denkt. Ook andere bewoners vonden het kleurrijke ontwerp mooier. “Maar”, vult Marjolein aan, “we zijn enorm blij met hoe het plein opgeknapt is.” Elsbeth knikt: “Het eerste ontwerp was inderdaad nog mooier. Maar al met al, samen met de andere opknapwerkzaamheden van de gemeente, is het hier enorm veranderd. Daar zijn we als buurt erg blij mee. Uiteindelijk kun je met kunst op zo’n openbare plek nooit iedereen tevreden stellen, en dat hoeft ook niet. Het totaal resultaat mag er zijn.”
Verwondering
Lonneke loopt naar de cipressen die nu tegen de muur staan. Ieder boompje - het zijn er drie in totaal - heeft een eigen ring. Na verloop van tijd groeien de bomen erdoorheen. “Het is alleen de vraag welke het eerst is”, zegt ze. Heeft Lonneke al wel eens weddenschappen gesloten met medebewoners? Ze schiet in de lach: “Jazeker. Als ik mensen hier op het plein tegenkom, vraag ik: wat denk jij? Welke boom wint?” Elsbeth vult aan: “Op de drie stalen deuren die voor de boompjes staan, komen nog wel eens lollige reacties”, weet ze. Maar zo nu en dan ziet ze ook iets anders gebeuren. “Laatst liep een ouder met kind langs, ze kwamen net van de bieb. Het kind vroeg waar die deuren voor waren. De ouder wist het ook niet. Toen ontstond er een gesprek over wat de bedoeling zou kunnen zijn. Dat vind ik erg leuk. En dat maakt dit werk voor mij persoonlijk bijzonder.”
Non-plaats 2: onderdoorgang knooppunt De Hogt
Aan de zuidrand van Eindhoven wordt eind 2020 een nieuw kunstwerk geopend. Het kunstproject hoort bij bredere ontwikkeling van het gebied door onder meer verschillende gemeenten, provincie, waterschappen, gebiedsbeheerders. Het werk bevindt zich onder een viaduct bij snelwegknooppunt De Hogt. Via het fietspad dat hier ligt, bereik je een bijzonder natuurgebied: het Dommeldal. Tot voor kort was de onderdoorgang nog niet bepaald aantrekkelijk voor fietsers en wandelaars. Wat kan kunst daaraan veranderen? In gesprek met projectleider Karel Beljaars van de gemeente Eindhoven, die het project namens de provincie en andere belanghebbenden uitvoert.
Hoe kwam de gemeente op het idee om hier een kunstproject te starten?
“Vroeger was er geen onderdoorgang bij De Hogt. Maar sinds de randweg van Eindhoven is verdubbeld, is die er wel. In ongeveer 2013 is dit viaduct aangelegd, met een fietspad. Omdat de snelweg daar zo laag overheen loopt is het er donker, onaangenaam. Het was niet aantrekkelijk, en dat wilden we wel. Want deze onderdoorgang is onderdeel van een recreatieve route. Om deze onderdoorgang aantrekkelijker te maken, besloten we een kunstenaar in te schakelen. Dat doen we in de gemeente Eindhoven trouwens vaker: ook om bijvoorbeeld de viaducten in de binnenstad aantrekkelijker te maken.”
Fotomontage van het ontwerp van Krijn de Koning bij knooppunt De Hogt | Beeld door: Krijn de Koning
Hoe kwam je met kunstenaar Krijn de Koning in contact?
“We schakelden Kunstloc Brabant in voor advies. Samen met een adviseur die daar werkt, selecteerden we een aantal kunstenaars. Uiteindelijk kozen we samen uit twee ontwerpvoorstellen. Het voorstel van Krijn paste het best bij ons idee. Zijn ontwerp heeft hij gaandeweg trouwens nog aan moeten passen, omdat het niet geaccordeerd kon worden door Rijkswaterstaat, de eigenaar van de onderdoorgang. Dat is soms het lastige bij gebiedsontwikkeling - je moet rekening houden met enorm veel belangen. Daardoor kan zo’n proces lang duren. Maar ook daar hadden we veel aan het advies van Kunstloc Brabant.”
Wat hoop je dat er op deze plek gebeurt?
“Ik hoop dat het werk er na verloop van tijd voor zorgt dat deze plek, en ook het prachtige Dommeldal daarachter, meer bekendheid krijgt. Ik zou het ideaal vinden als mensen deze plek ook een naam gaan geven. Dat ze zeggen: ‘Laten we afspreken bij…’ en dat iedereen dan weet dat deze plek bedoeld wordt. Zo’n kunstwerk werkt dat wel in de hand, denk ik. Het kunstwerk is onderdeel van twee routes. Aan de ene kant voor bezoekers van de recreatieve route van en naar het Dommeldal. Maar ook als onderdeel van de kunstroute van en naar Eersel. Het kunstwerk krijgt als het goed is een mooie functie in dit gebied - als herkenningspunt, als afspreekplek maar ook als werk dat je gewoon eens wil zien. Kunstenaars verleiden mensen om een plek te bezoeken, om te glimlachen en om zich ergens prettig te voelen. Daar is hun verbeeldingskracht bij uitstek geschikt voor.”
Innovatiegids
Dit artikel verscheen oorspronkelijk in de innovatiegids ‘All Inclusive!’. In deze gids laat Kunstloc Brabant zien wat de kracht van kunst is bij belangrijke maatschappelijke opgaven, zoals de energietransitie, leefbaarheid in de wijken en goede zorg en welzijn. Vraag een exemplaar op, bekijk de volledige gids online of haal een exemplaar op in de LocHal in Tilburg!
Iris van den Boezem
Freelance redacteur en tekstschrijver
