Patiënten meer mens laten zijn, erkenning voor gevoelens en het verhaal achter de persoon laten zien; kunst kan veel betekenen in de zorg. Na de inspirerende voorbeelden in Brabant, gaan we de provinciegrenzen over. Wat gebeurt er op het gebied van kunst en zorg in de rest van Nederland? Deze keer: cardioloog Dr. Rachel ter Bekke en beeldend kunstenaar Claudia Volders, die samen het HeArt Project bij de polikliniek Hart+Vaat Centrum van het Maastricht Universitair Medisch Centrum+ (MUMC+) startten.
Geschreven door: Simone Vos
“In ons project zijn we op zoek naar de synergie tussen kunst en wetenschap. Ik wil in mijn werk als cardioloog meer naar de mens kijken. Niet alleen naar grafieken en tabellen die de patiënt vertegenwoordigen. De inzet van kunst kan daarbij helpen”, vertelt Rachel ter Bekke. Ze is cardioloog bij het Maastricht UMC+ en promoveerde met haar onderzoek naar mechanismen van erfelijke, dodelijke hartritmestoornissen.
Begrijpelijk taal
Een groot onderdeel van haar onderzoek gaat over de Worm Studie, waarbij ze de Zuid-Limburgse populatie met een erfelijke aanleg voor een plotse hartstilstand in kaart brengt. In haar wetenschappelijk onderzoek werkt Rachel sinds 2013 regelmatig samen met Claudia om kunst in te zetten binnen de studie. Via Claudia’s broer kennen ze elkaar. Hij is ook cardioloog en de man van Rachel. Inmiddels zetten Claudia en Rachel meerdere projecten op die kunst en wetenschap verbinden. “Wanneer we het over ons werk hadden, dan kon Rachel de wetenschappelijke onderzoeken begrijpelijker overbrengen. Ze snapt dat je meer in Jip en Janneke taal moet praten voor een niet-wetenschapper”, zegt Claudia.
Rachel en Claudia bij kunstwerk in MUMC+
De verhalende kant
“Ik was erg onder de indruk van de Worm Studie, alleen ik was zo verbaasd over de manier waarop mensen in de wetenschap worden afgebeeld. In grafieken en tabellen, weinig menselijks. Bijvoorbeeld in de stamboom van een Worm studie familie. Een vierkantje voor een man, een bolletje voor een vrouw. Als iemand is overleden, gaat er een streep doorheen. Ik kijk daar als kunstenaar heel anders tegenaan. Ik zie allemaal verhalen achter mensen, geen droge feiten. Rachel en ik gingen daarover in gesprek en besloten om de verhalen achter de mensen op te halen”, zegt Claudia. “We gingen op expeditie naar de Worm, een klein riviertje op de grens tussen Zuid-Limburg en Duitsland waarnaar de Worm Studie is vernoemd. De bevolking die hier in de buurt woont, heeft bovenmatig meer kans om deze genetische variant bij zich te dragen. Hierdoor hebben ze een hoger risico om plots te overlijden. Ze deden al mee aan het onderzoek van Rachel, maar nu wilden we de menselijke kant laten zien.”
“Op die locatie hebben we mensen gesproken die inderdaad heel plots iemand zijn verloren. Een vrouw begon meteen te huilen en nam ons zelfs mee naar het kerkhof waar diegene lag begraven. Claudia nam wat aarde mee uit die omgeving, omdat dat voor haar weer betekenis geeft aan het project”, vertelt Rachel. “Al die verhalen en die symbolische pot met aarde, dat brengt mij wat teweeg. Ik wilde daar schilderijen van maken, dat voelde ik heel sterk”, beaamt Claudia.
Patiënten betrekken door kunstinterventies
“Daarna besloten we meer patiënten bij het project te betrekken. We hebben doeken zo groot als de tafels van de wachtruimtes, op de polikliniek neergelegd. Patiënten die zaten te wachten tot ze aan de beurt waren, konden daar wat opschrijven of tekenen. Claudia schilderde daar ook weer bij. Het was zo mooi om te zien wat het deed met de mensen. Ze zitten daar in de wachtkamer, heel zenuwachtig omdat ze niet weten wat ze van mij te horen krijgen. Door die kunstinterventie waren ze even uit die sfeer en sommigen moesten zelfs huilen daarna”, zeg Rachel.
“Het was zo indrukwekkend wat er gebeurde tijdens de kunstinterventies, dat ik het heb opgenomen in mijn promotieonderzoek. Dat heeft echt veel voeten in de aarde gehad, want je moet kunnen bewijzen dat kunst echt effect heeft. Uiteindelijk kreeg ik een artikel erover gepubliceerd en mocht het in mijn proefschrift mee. Ik ben ervan overtuigd dat als je naar een hoger doel wilt, dat je samen moet werken”, vertelt Rachel.
Schilderen in de wachtkamer
In 2018, rondom de verdediging van Rachels proefschrift, kwam er een expositie van de doeken die in de wachtkamer hadden gelegen, de werken van Claudia naar aanleiding van het bezoek aan de Worm en van wetenschappelijke onderzoeken. Uiteindelijk kocht de afdeling een van de panelen aan en die hangt nu in het MUMC+. Daarna reisde de expo verder rond langs de universiteit van Maastricht en het Zuyderland ziekenhuis.
Kunst integreren in de zorg
De kunstinterventies binnen de Worm Studie van Rachel waren nog maar het begin, volgens het duo. Kunst integreren in de zorg en op een meer holistische manier naar de patiëntenzorg kijken, is het doel. Er is een groter team samengesteld binnen het MUMC+ om te kijken hoe kunsttrajecten onderdeel van wetenschappelijke studies kunnen worden. Een neuroloog, psychiater, wiskundige, cardioloog, kunstenaar en grafisch ontwerper zitten onder meer in dit team.
Het meest recente project van het zogenoemde HeArt-Ma’at team is een onderzoek naar de invloed van kunstinterventies op patiënten met een ICD-kastje. Dit kastje geeft een schok als het hart een ernstige ritmestoornis heeft. “Voor mensen met een ICD-kastje is er vaak stress, want je moet er maar op vertrouwen dat dat kastje echt werkt. Het krijgen van een shock via zo’n kastje kan zeer traumatisch zijn. Ik zie ook dat het voor angsten of depressies kan zorgen. Wij denken dat we voor deze patiëntengroep kunst kunnen inzetten om stress en angst te verminderen en daarmee hopelijk shocks te voorkomen”, zegt Rachel.
“We hebben afgelopen jaar een pilot gedaan met een aantal van deze patiënten om te zien wat de kunstbeleving met de bloeddruk en gemoedstoestand doet. Voordat de mensen naar een expositie gingen hebben we de bloeddruk gemeten en gevraagd hoe ze zich voelden en achteraf weer. Het blijkt dat kunst echt rustgevend werkt en de bloeddruk daalt”, zegt Rachel. “Die bloeddruk is makkelijk te meten, maar hoe meet je hoe iemand zich voelt? Een vragenlijst van veertig vragen zoals een psycholoog gebruikt, is erg omslachtig. Dus besloten we dat mensen een kunstwerk mochten uitkiezen dat laat zien hoe ze zich voelen. Dat zetten wij dan om in een getal, want het moet wel meetbaar zijn. Voor mensen is het zo’n grote erkenning, dat ze geen grafiek of tabel zijn, maar dat je bij een kunstwerk hoort.”
In het najaar start het onderzoek met honderd mensen, van wie vijftig mensen een kunstinterventie krijgen en vijftig mensen de controlegroep zijn. “Het is zo belangrijk dat we naar de mens kijken, echt luisteren naar de patiënt. Ik geloof erin dat we gezondere mensen krijgen zo, zonder een extra pilletje. Voor mij is het als wetenschapper waardevol om op een andere manier met mijn werk bezig te zijn”, zegt Rachel. “Deze vorm van onderzoek doen, geeft altijd een glimlach op mijn gezicht.”
Landelijk netwerk Kunst is gezond
Kunstloc Brabant stimuleert samenwerkingen tussen de cultuursector en de zorg- en welzijnssector. Op deze pagina zie je wat er al gebeurt in Brabant. Wil je meewerken aan het landelijk netwerk over kunst en zorg: Kunst is gezond? Neem dan contact op met Atty Bax.
Reeks ‘De grens over’
In 3 artikelen belichten we inspirerende voorbeelden op het gebied van kunst en zorg buiten onze eigen provincie. Eerder verscheen op dit platform een artikel over Cordaan in Amsterdam en Kunst op recept in Zeeland en Friesland.
Simone Vos
Freelance journalist & schrijver+31 6 22 15 14 30
