Er is steeds meer aandacht voor het thema kunst en ouderen. Onlangs presenteerde de Raad voor Cultuur het advies Ouderen en cultuur: een kwestie van waarde(n) en projecten op het gebied van cultuur en ouderenparticipatie schieten als paddenstoelen uit de grond. Anouk vraagt zich voor Mestmag.nl af hoe kunst en cultuur een rol kunnen spelen in de ouderenzorg.
- Geschreven door Anouk van Leeuwen
"Sinds ik in dit verzorgingshuis woon is er steeds meer uit mijn leven weggegaan. Maar daar is nu weer wat bijgekomen." Noortje Kessels herinnert zich een deelnemer aan een van haar Literaire Salons. Sinds vier jaar leest ze samen met genteresseerde bewoners van huizen van Vitalis WoonZorg Groep in Eindhoven korte verhalen en gedichten. Na afloop bespreekt Kessels de teksten met de ouderen."Is het verhaal herkenbaar voor u?" De Salons gaan verder dan het maken van een literaire analyse. Er komen persoonlijke verhalen naar boven. De literatuur zorgt voor een andere manier van contact maken en gelijkgestemden vinden elkaar. De deelnemers leven ervan op, evenals hun herinneringen. Wat weg was komt terug. Daar doet Kessels het voor.
Een kwestie van waarden
Van 20 tot en met 22 mei vond in Den Haag de internationale conferentie Long Live Arts plaats. Tijdens deze conferentie over het thema ouderen en cultuurparticipatie presenteerde de Raad voor Cultuur zijn advies Ouderen en cultuur: een kwestie van waarde(n).
De Raad voor Cultuur deelt in dit advies initiatieven als de Literaire Salon in aan de hand van drie waarden: individuele ontplooiing, maatschappelijke participatie en gezondheid en welbevinden. Opvallend is dat in de meeste projecten de ontmoeting en het uiten en doorvertellen van het persoonlijke verhaal als middelen worden ingezet om aan cultuurparticipatie in de ouderenzorg inhoud te geven.
Met je jongere ik op de foto
Zo zal bij Zorggroep Elde, in samenwerking met de Stichting Meierijse Instellingen voor Kunsteducatie (MIK; houdt per 1 juli in de huidige vorm op te bestaan, red.), een fotografiemeubel langs de verschillende woon-zorgcentra en verpleeghuizen in Boxtel en omgeving gaan reizen. De kast met laatjes vol werkmateriaal is onderdeel van het project De eeuwigheid van een fotoboek en uitgangspunt voor verschillende workshops. Bijvoorbeeld met behulp van een green screen met je jongere ik op de foto gaan. Of groepsfoto's maken. "Wat zou u nog graag eens willen doen, vroegen we aan een deelnemer tijdens een van de pilots. Vliegen was het antwoord. Toen werd de foto op zo'n manier gemaakt dat het leek alsof ze vloog", vertelt Merel Levink, projectleider Zorg bij MIK Kunst en Cultuur. Ook in deze workshops staan de ontmoeting en het eigen verhaal van de ouderen centraal.
Het verzorgingshuis als kloppend festivalhart
Doordat ouderen samenkomen en in gesprek gaan met elkaar, proberen deze projecten eenzaamheid en depressie onder senioren tegen te gaan. Naast de waarde van ontmoeten benadrukt de Raad voor Cultuur echter ook de waarde van overdracht en interactie tussen verschillende generaties.
Op zondag 14 april 2014 kwamen jong en oud samen voor het Groot Letterfestival in Eindhoven. Met de grote zaal van zorginstelling Vitalis Peppelrode als kloppend festivalhart. "De jongste bezoeker was een paar maanden oud", aldus Kessels, die samen met Vitalis Kunst en Cultuur het nieuwe literatuurevenement organiseerde.
Vanwege de verbindingen die dit festival legt tussen mensen van verschillende leeftijden, is het opgenomen in het Art of Impact-programma, waarbij kunstprojecten die een aantoonbaar effect hebben op een maatschappelijk thema of vraagstuk worden onderzocht en gestimuleerd door het ministerie van OCW en landelijke publieke cultuurfondsen.
"We wilden mensen over de drempel helpen en met het festival verbazing creëren bij bezoekers en bewoners", zegt Kessels. Naast humoristische optredens van gevestigde namen, kwam ook jong talent (rockdichter Koen Frijns, singer-songwriter Case Mayfield) voorbij. De tweede editie van het festival vindt plaats op 10 april 2016.
Een geisha voor het raam
Het doorbreken van de sleur is ook het handelskenmerk van kunstenaarsduo Sjaak Langenberg en Ros de Beer. Hun projecten houden een spiegel voor op het gebied van (gewoonte)gedrag van mensen in woon- en werkgemeenschappen. Met een briefje met daarop 'Vrijwilligers gezocht om ouderen te bezoeken', dat zij tegenkwamen in woonzorgcentrum Zuylenstede in Utrecht Overvecht, begon de fascinatie van de twee voor gewoontegedrag in de ouderenzorg. Niet veel later voerde een Japanse geisha in de gondel van de glazenwassers een performance op voor de bewoners die verrast toekeken achter het glas. Op de uitnodiging die zij van tevoren hadden gekregen stond dat er 'Hoog bezoek' kwam. Het werd een surreële ervaring.
ZorgfestivAL
Die avond laat het kunstenaarsduo weten dat zij in 2016 een ZorgfestivAL voor jong en oud in 's-Hertogenbosch organiseren, waarin de wereld van de ouderenzorg tijdelijk op zijn kop wordt gezet en rollen worden omgedraaid: de hulpbehoevende geeft zorg, de hulpverlener ontvangt. Van 'zo doen wij dat hier' naar 'zo kan het ook'. "Bij zorgcentra zie je vaak dat zij binnen hun eigen organisatie blijven en zelf hun problemen willen oplossen. Met het festival willen we juist nieuwe verbindingen leggen om de ouderenzorg opnieuw uit te vinden", legt Langenberg uit. Hierbij willen zij het onderwijs, de zorg en (culturele) organisaties en bedrijven betrekken.
Als er één sector is waarin we met elkaar het geluk opnieuw kunnen uitvinden dan is het in de ouderenzorg, stellen Langenberg en De Beer. Langenberg: "Kijk naar de negatieve berichten in het nieuws. Plus dat we verwachten dat medewerkers en vrijwilligers in de zorg goed doen. Maar is dat wel zo? Mensen kunnen volhardend zijn in hun taak om goed te doen en daardoor juist tot last zijn." Dit wordt krachtig samengevat in het mantra 'Zo doen we dat hier', tevens de titel van de talkshow over gewoontegedrag in de ouderenzorg die op dinsdag 2 juni in het Stedelijk Museum 's-Hertogenbosch werd gepresenteerd.
Daar was ook organisatiefilosofe en voormalig verpleegkundige Mieke Moor aanwezig, auteur van het boek Tussen de regels. Een esthetische beschouwing over geweld van organisatie (2012). "Goede zorg is verworden tot een doorgeslagen regelsysteem waarbij de middelen het doel zijn geworden. Waar het werkelijk om draait - aandacht, betrokkenheid - is mede door bezuinigingen en tijdsgebrek naar de achtergrond verdwenen. Kunstenaars kunnen dat systeem afbreken."
Het festival onderschrijft de belangrijkste conclusie uit het advies van de Raad voor Cultuur, namelijk dat er op het gebied van ouderen en cultuurparticipatie talloze initiatieven ontstaan middenin de samenleving en zonder dat daarbij de overheid altijd nodig is. Het is belangrijk dat we deze projecten aan burgers en maatschappelijke instellingen durven en blijven toevertrouwen, aldus de Raad. Het roept lokale overheden op om als facilitator op te treden en beleid te ontwikkelen waarbij de sectoren cultuur, welzijn en zorg meer samenkomen. Ook kunnen gemeenten bijdragen aan een toegankelijke infrastructuur en goede informatievoorzieningen.
Met het toekomstige festival in Den Bosch staat een nieuw initiatief in Brabant op waarin kunst en cultuur en ouderenzorg samenkomen. Daarbij wordt eveneens gestreefd naar nieuwe verbindingen: tussen verschillende sectoren, maar ook tussen mensen onderling en tussen verschillende generaties. De alledaagse sleur wordt hiermee doorbroken en het persoonlijke verhaal van de oudere, op een creatieve manier verteld of doorverteld, geeft deze ontmoetingen kleur. De rol van kunst en cultuur in de ouderenzorg is bewustwording van waar het werkelijk om gaat: aandacht voor elkaar.
Anouk van Leeuwen
redacteur
