De beeldvorming van rijen windturbines
en zonnevelden met
een groen randje
is vastgelopen.
Beter gaat het niet worden,
de tijd is op.
Het is dit, of toch maar weer terug
naar fossiele brandstoffen.
Maar, hou me vast,
wat zijn die molens hoog!
En, draai je om!
Zonne akkers zijn zonde
van die mooie landbouwgrond.
Geschreven door: Paul Roncken
Mijn generatie, de Generatie X (1961-1980), is opgegroeid met een geloof in futurisme. Sciencefiction als de manier om ons enthousiast te maken over een betere toekomst. In het Evoluon in Eindhoven of voor de buis met Star Trek, de kern daarvan was altijd: woest natuurlijke planeet met beesten, jungles of woestijnen en een astronautenteam met draadloze communicatie, in synthetisch dunne kleding en geile voertuigen. Toekomstige techniek is tof. Het zorgt ervoor dat natuur zijn wilde gang kan gaan terwijl de mens comfortabel in een eigen bubbel leeft. Veel daarvan is uitgekomen, behalve die woest natuurlijke planeet. Anno nu is het ondenkbaar dat het nog eens woest en natuurlijk gaat worden, wat is dan het hoogst haalbare?
Twee kanten van de medaille
Tijdens de Design Challenge Onze Energie, Ons Landschap werkten zes ontwerpteams aan een nieuw soort futurisme. De opdracht was om natuur op planeet Brabant tegen alle verwachting in toch woest en robuust te maken en ondertussen energie te oogsten van zon en wind. Een tegenstelling die moet kunnen. Dat vinden de vertegenwoordigers van de grond (Staatsbosbeheer, Nationaal Landschap het Groene Woud en de provincie) en de beheerder van de weg (Rijkswaterstaat), aangemoedigd door de creatieve sector (Kunstloc Brabant). Er is veel te winnen, aan twee kanten van de medaille. Aan de ene kant winst voor natuur, aan de andere kant ook winst voor natuur, maar dan via een betere energiebron dan olie of gas.
Falen omarmen
Volgens de beheerders van de grond, één van de grootste natuurgebieden in Brabant, de Strabrechtse Heide, gaat het erg slecht met het heidegebied. Te grote hoeveelheden stikstof verstoren de balans in een gebied dat misschien groot lijkt, maar als natuurlijk systeem juist veel te klein is om zulke verstoring te verwerken. Het is een verzuchting die dichter Gerrit Komrij zo goed omschreef als ‘de kunst van het tuinieren’. We moeten ons falen omarmen. Omarm je beperking. Wees realistisch. Kan de A67 snelweg, als bron van stikstof, kan deze boosdoener toch nog iets goeds betekenen voor dat naastgelegen natuurgebied?
Reisschaamte
De wegbeheerders gaven tijdens een Dutch Design Week debat op basis van de ontwerpen toe, dat ze eigenlijk last hebben van mobiliteitsschaamte. Mobiliteitsschaamte ontstaat net als vliegschaamte omdat het zo moeilijk is om je gedrag aan te passen als er een vervuilend voertuig voor je klaarstaat. Je schaamt je voor je eigen zwakheid om er toch weer gebruik van te maken. Er moet nu eenmaal veel gereisd worden door het landschap tussen de woonwerkkernen in Nederland. Dat is zeker nog 10 jaar heel vervuilend, maar daarna waarschijnlijk niet meer. Daarna stoten auto’s en vrachtwagens geen broeikasgassen meer uit omdat ze elektrisch zijn, dan maken ze alleen nog geluid. Niet met brullende motoren, maar wel met laag brommende banden op het asfalt. Dus geluidschermen zullen we voorlopig nog wel willen houden en ook oversteekplaatsen voor dieren en planten.
Drie ontwerpontdekkingen
Wat zou het mooi zijn om de komende tien jaar juist te benutten om met de verbeeldingskracht van kunstenaars en ontwerpers een schaamte om te zetten in een tevredenheid, in een gezellige transitie. Op dat realisme roeien de ontwerpteams van de kant. Dus we hoeven maar 10 jaar te overbruggen? Dat is zo dichtbij dat het bijna gezellig wordt! Dit zijn de drie belangrijkste ontwerpontdekkingen van de zes ontwerpteams op een rijtje:
Bermen zijn het langgerekte podium waarop het grote publiek beweegt en de natuur oversteekt
Zelfs schone voertuigen hebben een weg nodig en waar een weg is, is een berm, als een vitrage tussen binnen en buiten. Zoals het ronddraaiend podium van de Soldaat van Oranje, zo beweegt reizend Nederland zich door de bermen van Oranje. Je kunt er aandacht hebben voor de bijzondere vorm van bruggen en passages voor planten en dieren die linker- en een rechterberm verbinden. Bermen geven zicht en inzicht op geboortegrond, op natuurgebieden die je niet mag betreden, op de plaatsen waar je voedsel vandaan komt. En het best van allemaal: de berm zelf is het langst aaneengesloten natuurgebied van Nederland! Toch worden bermen zo achteloos onderschat. Gelukkig niet door deze ontwerpteams.
Er is een ontwerpteam dat zonneopwek aan de buitenkant combineert met een spiegelruimte aan de binnenkant; alsof je door een droom rijdt, zo groot als de weg daarmee verschijnt! Er is een team dat natuurverbindingen heeft gemaakt van het meest fijne materiaal, waarmee de lucht boven de weg gefilterd en gereinigd kan worden. Er is een team dat een bijna transparant doek heeft ontworpen waar zonnecellen in verwerkt zijn en waarmee insecten de weg over kunnen steken. Vlinders vinden hun route over de weg als er een file staat, waarom niet een ruimte boven de weg maken alsof er altijd een file voor ze klaar staat?
Het ontwerpen aan de energietransitie gaat over zoveel meer dan elektriciteit, het gaat over natuurinclusief materiaalgebruik
Als kunstenaars of ontwerpers aan de slag gaan met de energietransitie, zitten ze al snel op dezelfde lijn als het gros van de wetenschappers. Ze ontdekken dat energie niet is wat we op dit moment verhandelen (elektriciteit). Alles is energie, zonder energie geen leven. Suikers bijvoorbeeld, vormen de basis voor energieprocessen op celniveau in alle levende wezens. Eiwitten ook, maar ook verschillen tussen warmte en koude, zout en zoet, schaarste en overvloed. Wol van schapen is omgevormde energie, ook hout van bomen, aarde als bouwmateriaal.
Er zijn twee teams die automobilisten confronteren met hun energetisch vervuilend gedrag. Ze stapelen alle verontreinigde delen van het heidegebied op om er een indrukwekkende geluidwal van te maken. Verontreinigde bodem, heideplaggen, slib van de vennen en omgevallen bomen. Zelfs de wol van Brabantse schapen dat te verontreinigd is voor de kledingindustrie en daarom pakhuizen vol ligt opgeslagen. De energiewinst is dat je materiaal van het naastgelegen land niet afvoert als afval, maar verwerkt in de afscherming van het land ernaast. Pure winst. Besparing en hergebruik is een vaak overgeslagen basis van de energie transitie die nu vorm krijgt.
Natuur gaat ten onder aan natuurbeheer, dat moet groener en groter: een groene infrastructuur
Steeds vaker klinkt kritiek op de huidige natuurbeheerregels in natuurgebieden omdat ze niet leveren waar het in de kern om gaat: regeneratie van natuurlijke systemen. Het tuinieren in natuurgebieden is een te geïsoleerde bezigheid waardoor Nederland een lappendeken blijft met strijdende partijen. Dus als je echt een woeste planeet wilt ontdekken dan moeten we onszelf heruitvinden. Een team stelt voor de dieselgedreven machines voor het onderhoud van de heide te vervangen voor verplaatsbare bliksemafleiders om daarmee gecontroleerd heide te branden, wat een oud gebruik is.
Het zand zou ook meer moeten kunnen stuiven om zo duinen te gaan vormen als natuurlijke barrière voor die weg die er nog zo lang blijft liggen. Twee teams zien de weg als onderdeel van een grotere regio, een groene infrastructuur. De hele regio mag zich wel eens achter de oren krabben wat de balans is tussen mobiliteit, natuur, kabels, leidingen en landbouw. Zonnevelden moeten niet altijd automatisch langs die toch al lelijke en onnatuurlijke weg. Langs de weg is juist alle reden om de natuur te laten excelleren! Juist de landbouwgebieden verderop mogen dankzij de energietransitie geholpen worden om kringlopen te herstellen.
Dat laatste besef zette ook Rijkswaterstaat aan het denken. Nu is Rijkswaterstaat toch wel een sectorale speler in de ruimtevorming van Nederland. De ontwerpteams hebben duidelijk gemaakt dat een weg, energieopwek, circulaire besparing en natuurontwikkeling niet alleen met elkaar te maken hebben, maar elkaar wederzijds naar hetzelfde doel brengen. De nieuwe omgevingswet zet aan tot dit soort integraal denken en doen. Zoals ook de provincie aangaf tijdens het debat: het is lang niet altijd nodig om pas aan een weg te sleutelen als het asfalt aan vervanging toe is. De ontwerpteams laten een samenhang zien waarbij het logisch wordt om juist vanuit natuurwaarden of circulaire reststromen de inrichting van de bermen beter aan te laten sluiten op het naastliggend land.
Waarom kiezen?
Het kan zomaar de beste beslissing van de jaren twintig van de 21e eeuw zijn, om alle zes ontwerpen uit te voeren in een tempo en daadkracht waar alleen China nu om bekend staat. Er liggen verspreid door Brabant en Nederland genoeg wegen door natuurgebieden om meerdere ontwerpen uit voeren, waarom kiezen? Wat kan er misgaan? Helemaal niets. Het enthousiasme en de verbeeldingskracht om tegenstellingen tussen natuur en duurzame energie opwek te overbruggen is hiermee aangetoond. Met de uitvoer ervan stimuleren we de maakindustrie van Nederland, beleven we circulair Dutch Energy Design waar iedereen het kan zien, verbeteren we het beheer van grootse natuurnetwerken, geven we een podium aan lokale voedselnetwerken en kunnen we reststromen van landschapsbeheer circulair verwerken.
Vragen?
Zin in debat of een lezing met deze inspirerende voorbeelden? Benieuwd naar de positieve houding van de opdrachtgevers van Onze Energie, Ons Landschap?
Neem contact op met:
- Netty van de Kamp (Kunstloc Brabant)
- Hermelinde van Xanten (Kunstloc Brabant)
- Paul Roncken
Van Paul Roncken is ook het boek ‘Levende Bermen, over ecologie en architectuur van de wegberm’ verkrijgbaar. Uitgeverij Blauwdruk, ISBN 9789075271980.
Paul Roncken
Directeur van de Stichting NatuurCollege, Provinciaal Adviseur Ruimtelijke Kwaliteit (Utrecht), Universitair docent Wageningen Universiteit
