Sinds 24 februari wordt er op Europees grondgebied oorlog gevoerd. Een conflict dat heeft geleid tot grote internationale spanningen. Ook in de cultuursector. Wat voor impact heeft deze oorlog? En kan kunst een rol spelen? Over de innerlijke toestemming ‘om geen kunstenaar’ te zijn.
Geschreven door: Ton van der Linden
Oorlog op Europese bodem
Ik moet bekennen dat ik de eerste dagen na 24 februari in shock was. En het duurde weken voor ik de nieuwsbeelden tot me durfde te nemen. Wederom een oorlog op Europese bodem. Na de Tweede Wereldoorlog kwam de koude oorlog en daarna, tussen 1991–2001, werden we voor het eerst geconfronteerd met een oorlog in Europa, in het voormalige Joegoslavië vanwege etnische conflicten. Maar dit is anders vanwege het feit dat Europa tegenover Rusland staat, en wij (Nederland) er dus in betrokken zijn. Nederland heeft in april al voor ruim 65 miljoen euro aan militair materieel aan de regering in Kiev geleverd.
Cultuursector in actie
De cultuursector kwam al zeer snel in actie voor Oekraïne. In Noord-Brabant is bijvoorbeeld de stichting Make Art - Not War actief. De stichting zamelt geld in voor de vluchtelingen uit Oekraïne en houdt tegelijkertijd de Oekraïense cultuur levend en actueel. En de Nederlandse regering maakte op 25 mei bekend dat ze 1 miljoen euro vrijmaakt om kunstenaars te ondersteunen die voor de Russische agressie in Oekraïne gevlucht zijn.
links: Oksana Fedchyshyn, rechts: Anna Zvyagintseva
Demilitarisering, denazificatie en derussificatie
Een oorlog die volgens de Russen rechtvaardig is. Om de demilitarisering en denazificatie van Oekraïne tot stand te brengen, las ik in de verklaring van de Russische universiteiten. De ‘derussificatie’ die Oekraine onlangs doorvoerde, het parlement nam wetten aan die strenge beperkingen opleggen aan Russische boeken en muziek, is begrijpelijk, maar mijns inziens ongewenst. Ik kan me wel vinden in Olga Smirnova, danseres bij het Bolsjoj Ballet, die zich uitsprak tegen de oorlog, waarna ze weg moest uit Rusland. “Ballet is per definitie een grensoverschrijdende kunstvorm. Dansers zijn zelden nationalistisch. Eerder kosmopolitisch.” Wat voor ballet geldt, geldt voor alle kunsten. De gruwel in Oekraïne is niet inherent aan de Russische cultuur, schreef Ian Buruma onlangs. ‘Poetin wil niets liever dan dat we dat denken, zo verzekert hij zich van de steun van de eigen bevolking. Ieder volk kan ontaarden in wreedheid en barbarij’, volgens Buruma.
Bejegening van de Russische kunst
Er is veel discussie over het boycotten van Russische kunst(enaars). En dat strekt zelfs voorbij het heden. Zo besloot de directeur van Philharmonie Haarlem, Edwin van Balken, een tweedaags festival rondom de muziek van de Russische componisten Tsjaikovski en Stravinsky te annuleren. Hij stelde in het Haarlems Dagblad dat het nu niet gepast is om Russische muziek te vieren. De beslissing kwam hem op veel kritiek te staan en al snel daarna gaf hij toe dat het een inschattingsfout was. Het zou toch te ver gaan om vanwege de Russische inval schilderijen van Malewitsj in het depot te bergen of de boeken van Dostojevski van het schap te halen. Overigens een auteur waarover Michel Krielaars in december vorig jaar nog schreef dat Poetin hem wel eens in zijn tomeloze agressie zou kunnen volgen. Anders ging het met sterdirigent Valeri Gergiev, nauw verbonden met het Poetin regime, die geen afstand van de gebeurtenissen in Oekraïne nam. Het Rotterdams Philharmonisch Orkest en het bestuur van Rotterdam Philharmonic Festivals (organisator van het Gergiev Festival) besloot op 1 maart 2022 de samenwerking met hem te beëindigen.
Kirill Serebrennikov
De Russische film- en theaterregisseur Kirill Serebrennikov zei tijdens het laatste filmfestival in Cannes: “Cultuur is lucht. Het is water, het is wolken. En het staat totaal los van nationaliteit.” In Cannes werd zijn film ‘Tchaïkovsky’s Wife’ vertoond. Eerder had het festival gezegd dat officiële genodigden en overheidsdienaren uit Rusland niet welkom waren.
Serebrennikov bracht vanaf augustus 2017 bijna twee jaar door in huisarrest in Moskou. Een rechtszaak vanwege verduistering van miljoenen roebels resulteerde in een voorwaardelijke gevangenisstraf in juni 2020 en een reisverbod van anderhalf jaar. Ondanks het feit dat Serebrennikov aanvankelijk alleen in zijn flat mocht werken, zette hij zijn verdedigingsteam in om instructies naar theaters in het buitenland te smokkelen toen hij aanvankelijk geen gebruik mocht maken van internet, en later hield hij toezicht op de repetities via zijn scherm. Opmerkelijk dat de Poolse cineast Agnieszka Holland, president van de Europese filmprijzen (EFA), zich verzette tegen het besluit van het festival om zijn film mee te laten dingen naar de Gouden Palm. Overigens is de film mede gefinancierd door de Russische miljardair Roman Abramovitsj, die volgens de producent van de film al jaren Russische filmmakers steunt die nog wel een ander Russisch geluid lieten horen. Saillant is dat diezelfde Abramovitsj, door o.m. de Britse regering ervan werd beschuldigd decennialang de financiële vruchten geplukt te hebben van zijn innige banden met de Russische president. Hij moest zich terugtrekken uit de voetbalclub Chelsea. Zijn financiële tegoeden werden bevroren en ook op andere bezittingen wordt beslag gelegd.
Fear has no power - Lina-Maria Schlapak
Eerlijke Russische cultuur
Serebrennikov begrijpt waarom mensen een boycot eisten, maar is het niet eens met het idee. "Ja, het is nu niet de tijd voor stukken over Russische poppen, balalaika's, volksdansen. Maar er moet altijd ruimte zijn voor slimme, ingewikkelde, eerlijke Russische cultuur en menselijke verhalen. Wij doen niet aan propaganda, aan het ophemelen van de imperiale ambities van de regering, al die shit." Serebrennikov, die in 2019 op het Holland Festival stond met ‘Chronicle of Current Events’, maakte onlangs met ‘Der Freischütz’ van Carl Maria von Weber zijn debuut bij De Nationale Opera. Een boycot treft ook kunstenaars die zich tegen de oorlog uitspreken. De situatie van Russische popmuzikanten bijvoorbeeld wordt er niet beter op. Liveoptredens zijn de belangrijkste bron van inkomsten geworden voor artiesten in de nu gekrompen Russische markt. Betalingssystemen zoals Mastercard, Visa en PayPal, distributeurs zoals CD Baby en streamingdiensten zoals Spotify en Apple Music hebben hun activiteiten in Rusland stopgezet, wat het voor Russische muzikanten moeilijker maakt om geld te verdienen met (en liedjes te uploaden naar) muziekplatforms.
Welke rol kan kunst spelen in oorlogstijd?
De oorlog in Oekraïne brengt gevoelens van nabijheid, urgentie en gezamenlijkheid naar boven. Laten we die vasthouden en omzetten in concrete verandering, schreef Merlijn Twaalfhoven. Kunstenaars kunnen, volgens hem, hierbij een belangrijke rol spelen. “We kunnen de ruimte voor cultuurpodia en verhalenvertellers veel groter maken. In jouw school, bedrijf of vereniging kun je sprekers, denkers, zangers uitnodigen, verhalen delen en samen leren zoeken naar een weg vooruit. Die weg vooruit bestaat uit concrete stappen die je kunt nemen. Zoek daarom naar dingen om samen te doen. Ja, neem deel aan een demonstratie of een groot feest, maar kijk verder, en bedenk wat jij met de mensen om je heen, in de buurt waar je woont, kunt ondernemen” Dat geldt ook voor activiteiten waar kunstenaars en burgers met de Oekraïense en Russische nationaliteit gezamenlijk optrekken. Projecten van Twaalfhoven kunnen als voorbeeld dienen. Met musici en kinderen van Bethlehem kwam het project ‘Carried by the Wind’ tot stand.
Blue female in white - Natasha Brichuk
In april en mei organiseerde de Akademie van Kunsten 2 werkmiddagen over de vraag welke rol kunst kan spelen in oorlogstijd. Twaalfhoven was hier ook bij betrokken. “Kunst kan polariserende en misleidende verhalen afremmen, vormen van verbinding bieden aan vluchtelingen en andere vragen stellen die ons op nieuwe denkrichtingen kunnen brengen.”
“De toestemming om niet te verbeelden”
Het Oekraïense erfgoed wordt vernietigd. En het effect van de oorlog op de Oekraïense kunstenaars is overweldigend. De Oekraïense schrijfster, Sofia Andruchovych: “Voor de oorlog was ik schrijfster. Vandaag, op de negende dag, voel ik me niet in staat om twee woorden aan elkaar te rijgen.” Kateryna Botanova schreef over de impact van de oorlog op de kunstenaars. “Wanneer het ondenkbare en onvoorstelbare gebeurt, veranderen kunstenaars in gewone burgers, activisten en mensen die alles doen wat ze kunnen om de situatie te redden. Nog belangrijker was echter de innerlijke toestemming 'om geen kunstenaar te zijn': de toestemming om niet te verbeelden of te reflecteren, laat staan te representeren, maar in plaats daarvan te verzamelen, vast te leggen, te bewaren en te proberen de werkelijkheid intact te houden.” Botanova schrijft dat discussies over de rol en functie van kunst in de oorlog zijn toegesneden op begrippen als 'genezing' en 'vreedzaam wederzijds begrip'. Deze begrippen ziet ze niet uitgedrukt in de Oekraïense kunst. “Wel leggen ze getuigenis af, of zijn ze het bewijs van de tragedie die nooit had mogen gebeuren, maar toch gebeurd is. Ze zijn een krachtig emancipatoir werk om een visuele taal te creëren die deze gebeurtenissen, het verlies, de emoties kan vatten; om dit bijzondere heden vast te leggen in een nieuwe, ongemakkelijke maar duidelijke stem.” Lisa Weeda, auteur van de uiterst succesvolle roman Aleksandra, waarin ze de geschiedenis van haar Oekraïense familie vertelt, is curator voor het International Literature Festival Utrecht (ILFU). Ze gaat op het onlineplatform van het festival maandelijks publiceren over de vraag: ‘Wat kunnen fictie en poëzie doen in tijden van een constant bewegende en zelfs uitdijende oorlog?’ Haar eerste bijdrage over het boek Grijze Bijen van Andrej Koerkov luidt: Hoe kun je fictie schrijven over een oorlog die nog niet voorbij is?
Make art not war
De kunst van Oekraïense makers van de stichting ‘Make art not war’ is te koop via hun webshop. Hier vind je regelmatig nieuw werk en nieuwe makers. Een van de makers, Anna Zvyagintseva staat deze maand ook op de This is art fair met haar werk.
Stemming
Ton van der Linden (documentalist Kunstloc Brabant) peilt in zijn maandelijkse column aan de hand van de actualiteit de stemming in kunst en samenleving. Al het cultuurnieuws uit Brabant en de rest van Nederland op een rijtje, vind je in Trends & Ontwikkelingen op Kunstloc Brabant.
