Dementie is doodsoorzaak nummer 1 in Nederland na covid. 1 op de 3 vrouwen krijgt deze diagnose en 1 op de 7 mannen. Eigenlijk krijgt iedereen met dementie te maken in de toekomst, of je het nu zelf bent, je ouders of als mantelzorger. In dit artikel bundelen we kunst- en cultuuractiviteiten die bijdragen aan de positieve gezondheid van mensen met dementie.
Dementie is de naam voor een combinatie van symptomen in de hersenen. Dementie zorgt ervoor dat de hersenen informatie niet meer goed verwerken. Het gevolg is dat het lichaam en de geest achteruitgaan. Er zijn ruim 50 soorten dementie.
In 2040 zijn er 4,7 miljoen 65-plussers, waaronder twee miljoen 80-plussers. Dit is 26 procent van de totale Nederlandse bevolking. Het aantal kwetsbare en zorgafhankelijke ouderen neemt naar verwachting toe naar meer dan 1 miljoen. Naast kwetsbaarheid voor gezondheidsproblemen, kampen veel ouderen met eenzaamheid. Het percentage ouderen dat in een instelling woont, daalt al jaren. Ook ouderen met een zwaardere zorgvraag moeten thuis blijven wonen. Naar verwachting gaan steeds meer ouderen voor hun partner zorgen, waardoor het aantal mantelzorgers met geringe draagkracht en zware draaglast toeneemt.
Er wordt gezocht naar, en geïnvesteerd in, nieuwe interventies en andere manieren voor ouderen om fysiek en mentaal gezond te blijven, sociaal te kunnen participeren en het leven zinvol te houden. Integraal werken en persoonsgerichte zorg is een van de manieren waarop dit in de praktijk wordt gebracht. Culturele interventies leveren ook een bijdrage aan de positieve gezondheid van ouderen en passen in deze trend van integraal en persoonsgericht werken. Kunst en cultuur kunnen bijdragen aan de positieve gezondheid van mensen met dementie. Hieronder vind je onze inventarisatie van wat er al is voor mensen met dementie.
Samen naar een museum
Onvergetelijk museum
Kunst en cultuur verrassen, verrijken en verbinden. Vanuit de overtuiging dat musea voor iedereen toegankelijk moeten zijn ontwikkelden het Stedelijk Museum Amsterdam en het in Eindhoven gevestigde Van Abbemuseum in 2013 Onvergetelijk: een programma voor mensen met dementie en hun dierbaren. Tijdens Onvergetelijk-rondleidingen en -workshops bekijken deelnemers een klein aantal objecten in het museum, waarover ze met elkaar in gesprek gaan. Kennis over de getoonde objecten is geen vereiste: tijdens Onvergetelijk staan het genieten van kunst en de persoonlijke beleving centraal. Door het delen van verhalen, herinneringen, associaties en ideeën, brengen de deelnemers de museumobjecten samen tot leven. Een speciaal hiertoe opgeleide rondleider helpt hen daarbij op weg met prikkelende vragen en creatieve opdrachten.
Er zijn inmiddels twaalf musea, verspreid door heel Nederland, waar mensen met dementie en hun dierbaren terecht kunnen voor het Onvergetelijk-programma. De interesse voor Onvergetelijk vanuit andere musea, maar ook vanuit zorginstellingen, is onverminderd groot. Om geïnteresseerde partijen te ondersteunen bij het zelfstandig opzetten van een programma voor deze doelgroep, delen het Stedelijk, het Van Abbe en VU medisch centrum (VUmc) hun opgedane kennis, ervaringen, inzichten en onderzoeksresultaten.
Spullen die harten vullen
Een handleiding voor activiteiten rondom culturele collecties voor mensen met dementie. De handleiding onderstreept het belang van speciale aandacht voor deze doelgroep en biedt algemene richtlijnen met een aantal werkvormen, waarmee programmering kan worden vormgegeven. Je leest hoe om te gaan met mensen met dementie bij een bezoek en het belang van betekenisvolle activiteiten voor mensen die leven met dementie.
Aanbod creëren
Wil je als culturele of zorgorganisatie dementievriendelijk werken en ben je op zoek naar inspiratie en goede voorbeelden? Het Vlaams Steunpunt voor cultureel erfgoed FARO heeft een uitgebreid aanbod voor mensen met dementie en hun mantelzorgers. Herinneringskoffers, mobiele exposities en speciale museumbezoeken met gespecialiseerde gidsen.
Dansen is goed!
Switch2Move
Andrew Greenwood heeft met zijn stichting Switch2Move danslessen ontwikkeld voor mensen met dementie maar ook voor hun mantelzorgers. Hij zet zich in voor deze groepen door het aanbieden van gecombineerde beweegprogramma’s met als doel het verbeteren van: lichamelijke functies, het denkvermogen en de algemene gezondheid. En hij koppelt er wetenschappelijk onderzoek aan.
Hoe ga en blijf ik in gesprek?
Eigenwijzer Babbelbox en Blikvanger
Designcollectief Morgenmakers uit Eindhoven ontwierp een hulpmiddel voor zorgverleners. Want wie is de persoon achter de dementie? En hoe geef je de typische verhalen en het karakter een plek in een zorginstelling? Zo ontstond in cocreatie de “Eigenwijzer babbelbox”. Met deze box kun je de eigenheid van de persoon met dementie ‘vangen’ en zichtbaar maken als handvat voor verzorgenden en vormgeven met de “Eigenwijzer blikvanger”. Medewerkers van de zorginstelling kunnen zo in één oogopslag zien wat belangrijk voor de persoon met dementie en geeft aanleiding tot andere gesprekken. Deze persoonlijke benadering geeft het gevoel van eigenheid, zelfregie en helpt het welzijn van de cliënt verbeteren.
Blijf altijd spelen
Blijf altijd spelen is een praktisch handboek voor begeleiders en mantelzorgers van mensen met dementie. Het biedt talrijke uitgewerkte voorbeelden van eenvoudige creatieve activiteiten waar mensen uit deze doelgroep plezier aan kunnen beleven en waarmee ze onderlinge sociale contacten kunnen maken. Veel van deze activiteiten kunnen ook in een individuele setting gebruikt worden. De spelvormen zijn overwegend kort van duur, ingedeeld naar niveau en voorzien van praktische informatie.
En de mantelzorger?
Er is de laatste jaren een toename van ontwerpers die werken aan oplossingen om het leven van de groeiende groep ouderen met dementie prettiger maken. Documentairemaker en social designer Evie Sparidaens is daar een van. Ook voor Evie zit er een persoonlijk verhaal achter haar drive, zo blijkt uit haar afstudeerproject aan de Design Academy Eindhoven; in de documentaire ‘hou vast’ belichtte ze vanuit het perspectief van de mantelzorger de Alzheimer van haar oma. “Ik wilde laten zien wat de impact van de ziekte is op mijn familie, en hoe intens en verdrietig dat kan zijn”, zegt Evie.
Ze nam haar tante als hoofdpersoon in haar documentaire, interviewde haar en gebruikte bewaard gebleven telefonische geluidsfragmenten van de gesprekken tussen haar oma en haar tante, waarin haar oma afwisselend verdrietig en boos was. “Met mijn documentaires wil ik meer inzicht, bewustwording, begrip en empathie creëren voor wat dementie is, gezien vanuit de mantelzorger”, zegt ze. Daarna ontwierp ze gesprekskaarten "Vergeten vragen" om met mantelzorgers en zorgpersoneel een goed gesprek te voeren en werkt ze inmiddels aan meerdere videoportretten.
Fotografie
Toon mij wie je bent
Fotografe Miek van Dongen verwerkte de veranderingen van haar moeder met dementie via haar fotografie: “Met de dementie van mijn moeder heb ik me verdiept in de wereld die schuilgaat achter een dementieproces. Om de veranderingen in het proces van dementie nauwgezet te volgen, heb ik in haar laatste levensjaar bij elk bezoek een pinhole (analoge vorm van fotografie) gemaakt; zo’n 45 stuks. De ervaringen en verwonderingen tijdens dit proces heb ik essayistisch onderzocht en uitgewerkt in fragmenten die de lezer en toeschouwer bevragen op ieders eigen realiteit.”
Theater
Matzer | theaterproductie met nagesprek
Met Je kunt me gerust een geheim vertellen [morgen ben ik het toch weer vergeten] gaat theatermaker Madeleine Matzer op zoek naar antwoorden op de vele vragen die er bestaan rondom het omgaan met dementie. Een voorstelling voor theaterliefhebbers maar ook voor mantelzorgers, vrijwilligers, zorgprofessionals en iedereen die ooit met dementie in aanraking zal komen. Je kunt naar een voorstelling gaan of er eentje boeken. Matzer wil meer doen dan de voorstelling spelen en daarom vindt na afloop van de voorstelling steeds een nagesprek plaats. Dat heeft als thema: Hoe is het om iemand die nog leeft, stukje bij beetje kwijt te raken? Kun je die persoon dan nog terugvinden? En zo ja, waar en hoe? Daarnaast ontwikkelt Matzer een methodiek om het contact met iemand met dementie te verbeteren. Deze methodiek wordt besproken tijdens facultatieve workshops. Ook wordt deze uitgebreid belicht in een speciale publicatie. Daarnaast wordt in samenwerking met Zorgbelang Brabant, Tranzo en Fontys Hogeschool een impactonderzoek gedaan naar het effect van de voorstelling en nagesprek op de bezoekers. Deze voorstelling is gemaakt voor liefhebbers van theater en voor mensen die direct betrokken zijn bij dementie. Denk hierbij aan mantelzorgers, naasten en familieleden en zorg & welzijn professionals.
Beeldende kunst
Atelier Beeldkracht Oisterwijk
Beeldkracht Oisterwijk is een kunstatelier voor mensen met geheugenproblemen/dementie. Onder begeleiding van professionele beeldend kunstenaars en een bekwaam team vrijwilligers ontdekken cursisten wat kunstbeoefening voor hen betekent. Er wordt uitgegaan van de mogelijkheden van mensen en niet van de beperkingen die samengaan met geheugenverlies. Door te tekenen en te schilderen geef je vorm aan je leefwereld en emoties, ben je met iets bezig dat zich positief kan ontwikkelen, wat voldoening schenkt en waarover gecommuniceerd kan worden.
Vanaf de start in 2015 is Beeldkracht een succes en al snel was er een wachtlijst. Daarom zijn met hulp van Klein Geluk extra activiteiten georganiseerd om op een laagdrempelige manier kennis te maken met kunstbeoefening. Deelnemers hebben buiten in de natuur geschilderd: Beeldkracht Buiten en er zijn zomerateliers georganiseerd in een periode dat reguliere activiteiten wegvallen en mantelzorgers op vakantie zijn.
De ervaringen in het atelier van Beeldkracht lieten zien dat er grote behoefte is aan creatieve uitdrukkingsmogelijkheden voor mensen die lijden aan dementie, die verder gaan dan het alleen maar gezellig bezig zijn. Dit gaat om zingeving en ontwikkeling. Het is prachtig om zien wat er allemaal nog wél kan, nieuwe aspecten van jezelf te ontdekken, weer onderdeel uit te maken van een groep gelijkgestemden, kunst te maken en naar kunst te kijken, en even écht iets voor jezelf te doen in een inspirerende omgeving, met veel persoonlijke aandacht.
Atelier Bijzonder Ontmoeten in Veghel
Atelier Bijzonder Ontmoeten is een ontmoetingsplek in een veilige en vertrouwde omgeving waar mensen zichzelf kunnen zijn en even alles kunnen “vergeten”. Ons atelier is bijzonder door de deelnemers. Zij hebben onder andere geheugenproblemen/dementie, zijn slechtziend of hebben te maken met een andere beperking. Het gaat bij ons niet om beperkingen maar om samen, gezellig creatief bezig zijn.
Anneke Wijn | Meisjes met Grijze Haren
Kunstenaar en kunsteducator Anneke Wijn ontwikkelde het project Meisjes met Grijze Haren in opdracht van Stichting Groenhuysen gestimuleerd door een bijdrage van ZonMW. Vrouwen met dementie komen in contact met muziek, dans, textiel en film. Anneke maakte een ontroerende documentaire met Roos Breukel over de impact die haar aanpak had op de deelneemsters: ze gaan weer stralen, dansen met elkaar en je ziet meteen wat kunst kan betekenen. Ze geeft op aanvraag presentaties over dit project in Alzheimer café’s en vertelt over het effect van kunst voor mensen met dementie. In deze presentaties laat ze de film zien en deelt ze haar ervaringen.
Muziek
Stichting Kleurke | muziek achter (gesloten) deuren
Door muziek te gebruiken kunnen naasten en verzorgers in contact komen met mensen met dementie. Muziek is een uitstekende manier om je beter te laten voelen en momenten te herinneren. Kleur is een eigenschap van licht en daardoor ook in overdrachtelijke zin symbool voor leven. Stichting Kleurke wil een bijdrage leven aan het kleur geven aan het bestaan van de bewoners van de instellingen. Door de toevoeging "-ke" krijgt het een Brabants tintje, herkenbaar voor velen, synoniem voor gezelligheid en intimiteit. De doelstelling van de stichting is: “Het realiseren van praktische en materiële steun aan muzikale activiteiten voor zorgafhankelijke mensen die door lichamelijke en/of geestelijke beperkingen niet meer kunnen genieten van het reguliere aanbod”. Stichting Kleurke is er voor musici en zorginstellingen, je kunt hen boeken of je als musicus aanbieden om het leven van andere mensen te verrijken.
Het Crdl-moment | isolement doorbreken met geluid
Het Crdl-moment begint zodra twee mensen ieder een hand op de geleidende sensoren leggen en elkaar daarna aanraken. Crdl herkent variaties in aanraking en vertaalt deze naar verschillende klanken. Crdl kan verschillende bedoelingen en betekenissen overbrengen. Grappig, diep, ontspannen of intiem… de intentie waarmee deelnemers elkaar aanraken creëert de ervaring van het moment. Crdl kan 1-op-1 of in een grotere groep worden gebruikt. Crdl is ontwikkeld als hulpmiddel om sociaal isolement te doorbreken en verbinding tot stand te brengen. Crdl creëert een vorm van gelijkwaardigheid waarbij iedere deelnemer de kans krijgt om op zijn eigen manier te genieten van de nabijheid en energie van de ander, los van cognitief vermogen.
Maartje de Lint | zingen met mensen met dementie
Operazangeres Maartje de Lint is deskundig in wat zingen kan betekenen voor mensen met dementie. Zij heeft een brede praktijk opgezet, Zingen in de Zorg, met o.a. aanbod voor zorginstellingen en trainingen zowel voor zorgprofessionals als voor professionele musici.
Design Chaos in je hoofd | toolkits
Er is de laatste jaren een toenemend aantal ontwerpers die innovatieve oplossingen bedenkt die het leven van de groeiende groep ouderen met dementie prettiger maakt. In een serie van drie interviews vertellen social designers over hun oplossingen voor zowel patiënten als zorgverleners. In deel 1 sprak Viveka van de Vliet met Laura Koenen. Toen haar grootmoeder geconfronteerd werd met dementie werd ze zich bewust van de rol die ze, naast kleindochter, zou kunnen vervullen als ontwerper.
De juiste snaar met muziek
Een onderzoek naar een structurele en evidence based toepassing van muziek en muziektherapie ter reductie van gedragsproblemen bij mensen met dementie en ter bevordering van de sociale interactie en het welbevinden.
Nuttige links
blogs van Atty Bax | Laat je ego maar thuis | Kunst bij geheugenproblemen
Rijksoverheid | Nationale Dementiestrategie 2021-2030
Meer weten over de bijdrage van cultuur aan de positieve gezondheid van mensen met dementie?
Dit artikel is niet volledig en wij staan open voor aanvullingen. Neem contact met ons op als je aanvullende tips hebt of zelf een idee om een project te starten voor mensen met dementie.
