Samenwerken met de natuur, van doemscenario tot bitterbal

Team 3: TIJD | SPIEGEL

• Paul de Kort - Beeldend Kunstenaar
• Julia Kannegieter - Landschapsontwerper
• Hanneke Kijne - Landschapsarchitect
• Berrie van Elderen - Landschapsarchitect

Wat hebben ze bedacht?

In 2052 treft een verwoestende watersnoodramp Nederland. Team TIJD | SPIEGEL vraagt zich af of we daarna blijven vasthouden aan ons geloof in maakbaarheid en technologie of trekken we de uiterste consequentie uit wat onafwendbaar lijkt?

Het team onderzoekt onze historische verhouding met natuur en landschap en spiegelt dit in drie toekomstvisioenen voor de Henriëttewaard. Visioenen die tot de verbeelding spreken, die prikkelen, die aanzetten tot handelen en om in beweging te komen.

Meer uitzoomen

“Voor ons team was deze opdracht een kans om op een andere manier te kijken naar een vraagstuk. Normaal werken de meesten van ons met een duidelijk ontwerp voor ogen of met een kunstwerk dat eruit komt. We hebben voor deze challenge meer uitgezoomd en gekeken wat we kunnen betekenen voor het grotere geheel. Zelfs naar wat dit vraagstuk kan betekenen voor heel Nederland”, vertelt beeldend kunstenaar Paul de Kort. 

“Op voorhand weet je niet waar je op uitkomt in zo’n project. Dat is het mooie van het proces. Ontwerpend onderzoeken, dat was onze aanpak. Juist door een stap achteruit te doen en het gebied op die manier te bekijken, hebben we ons plan gemaakt. Zo heb ik meer inzicht gekregen in het grotere plaatje wat betreft zeespiegelstijging en klimaatverandering, maar ook in mijn eigen ontwikkeling en leerproces”, zegt Paul. 

Een grote ramp

“We hebben vooral gekeken naar het scenario waarin het totaal mis gaat in Nederland en meer specifiek in de Henriettewaard. Wat zouden we doen als er een grote ramp uitbreekt? Dat hebben we gespiegeld aan verschillende houdingen die we uit de geschiedenis kennen. Er zijn drie houdingen eigenlijk: conservatief, behoudend dus, of meebewegen, waarbij de rivier meer ruimte krijgt of loslaten: de doorgeschoten houding die mensen hebben ontwikkeld ten opzichte van de natuur loslaten. We kunnen de natuur niet beheersen.” 

“Op basis van die drie houdingen hebben we een studie gemaakt en de verschillende scenario’s uitgetekend. De visualisaties zijn hoog realistisch, ook om het gevoel van urgentie mee te geven. Je kunt er niet aan ontsnappen, mensen moeten echt realiseren dat het urgent is.”

Wat hebben ze bedacht?

De Henriëttewaard past zich aan klimaatverandering en de natuurlijke stromingen van het water aan. Bewoners leven niet langer in strijd met water, maar laten zich meevoeren op de golven van verandering met nieuwe rituelen en ruimtelijke ingrepen. Ze wonen op terpen langs de Maas en Dieze, waarbij ze regenwater opvangen en terreinen aanpassen voor overstromingen. Dit bevordert biodiversiteit en oogstmogelijkheden, waaronder de cyclus van gewassen en het gebruik van natuurlijke materialen voor bouwconstructies. De gemeenschap omarmt nieuwe oogst-, en bouwrituelen rondom water, die essentieel zijn voor hun culturele en ecologische veerkracht in de toekomst.

Water en bewoners

Voor landschapsarchitect Justyna Chmielewska en haar team is de rol van water in het dagelijks leven van de bewoners een belangrijk uitgangspunt geweest. “We werkten allemaal al op een manier met de invloed van water op het leven en de samenleving. Water bracht ons samen. Toen we tijdens een van de bijeenkomsten voor de challenge hoorden hoe boeren in het verleden hun land verloren door het water, waren we meteen geïnteresseerd daarin. Het dagelijks leven van mensen die in een gebied wonen waar overstromingen plaats kunnen vinden. Hoe kunnen de bewoners omgaan met dat gegeven en hoe kunnen wij als team daar handreikingen voor doen?”, zegt ze.

“Het mooie aan deze samenwerking is dat we allemaal een eigen werkwijze hebben, maar door die samen te brengen, werd het project veel meer gelaagd. Elena heeft een wetenschappelijke achtergrond en wilde graag de data van het waterschap over toekomstige overstromingsscenario's erbij betrekken”, zegt Justyna. “Dat is heel fijn, daardoor wordt het veel realistischer. Hyeisoo heeft meer met storytelling en rituelen, daardoor kreeg het concept meer een artistieke invalshoek. Iedereen heeft zo z’n eigen toevoeging gehad en dat maakt het een mooie challenge. We hebben nu iets neergezet dat de mindset aanpast, meer een ontwerp dat aan het denken zet.”

Doemscenario centraal

“We hebben gekeken naar de meest extreme scenario’s in het gebied. Wat als het heel veel regent? Wat als de Dieze overstroomt? Hoe staan de huizen die er nu staan er dan bij? Met schaalmodellen en een klein zwembadje hebben we dat getoetst. Eerst veel onderzoek naar accurate data en daarna uitgetest”, vertelt ze. “De ‘gewone’ bewoner staat centraal. Niet de Zuiderwaterlinie en de helden van die tijd die Den Bosch verdedigden, maar de boeren die in de Henriëttewaard woonden en hun oogsten zagen mislukken. We willen geld steken in het aanpassen aan leven met de rivier en water in het algemeen.”

“Ieder huis is anders in het gebied, staat op een andere hoogte. Daarom hebben we gekeken wat er per huis nodig kan zijn als het overstroomt. Het ene huis heeft bijvoorbeeld waterproof tegels nodig, het andere een opblaasboot of een rijsdammetje ervoor. In het ontwerp zie je dat terug, alles dat je ziet is bruikbaar in dit gebied en staat in verband met het water”, zegt ze. 

“De planten en gewassen, die kun je er oogsten, het eten is namelijk ook uit het gebied te halen. We laten vooral zien dat we met de natuur samen moeten werken. Dat is essentieel. Net als in de Biesbosch bijvoorbeeld. Niet altijd maar blijven bouwen, maar accepteren dat het water komt en daarop anticiperen.”

Wat hebben ze bedacht?

Niet alleen de historische waterlinie en Fort Crèvecoeur komen tot leven, maar ook een bruisende oogstmarkt binnen de vestingwerken. Het ontwerp richt zich op innovatie door de waterkwaliteit te verbeteren met waterzuiverende planten, water bufferen tijdens piekbuien en het creëren van een eetbaar landschap. Wandelen in het gebied, het kenniscentrum bezoeken en culinaire ontdekkingen doen; lokale chef-koks laten de veelzijdigheid van watermunt en krabbenscheer zien (van bitterballen tot pesto en limonade). 

Waterplanten

“Het is voor ons belangrijk om maatschappelijke thema’s inzichtelijk en begrijpelijk te maken. In zo’n gebied als de Henriëttewaard liggen veel vraagstukken en uitdagingen, maar de gemiddelde inwoner ziet die niet. Daarom willen we dat graag vertalen en de gebruikers van het gebied ook meenemen”, vertelt Wouter Corvers. “Ik werk graag met mijn handen en zeker de andere teamleden, Kees en Tom, doen dat ook heel erg. Carla is meer degene die landschappelijke opgaven op grotere schaal kan uitwerken. Kees werkt met waterplanten en staat letterlijk met zijn voeten in de klei. Ook Tom, de chef-kok, is altijd bezig met materialen en daar mooie gerechten van te maken. Zo hebben we echt een hands-on team ingezet voor deze opdracht.”

Krabbenscheerbitterbal

Voor Wouter en zijn team was het al snel duidelijk dat ze de Henriëttewaard in moesten. Onderzoek doen naar de gebruikers van het gebied en vooral een ontwerp maken dat toepasbaar zou zijn. “We wilden heel graag een tastbaar product maken en laten zien dat je ons ontwerp direct kunt toepassen. Als we een ontwikkelbudget krijgen, kunnen we direct in een deel van het gebied een pilot starten”, zegt Wouter.

“We hebben ons op drie pijlers gericht, die met elkaar verband houden. Zo heeft Kees onderzoek gedaan naar waterplanten die in het gebied kunnen groeien, die voor waterzuivering en voor de berging van water zorgen”, zegt Wouter. “Een deel van die planten, waren voor chef-kok Tom dan weer aanleiding voor nieuwe recepten. Zo ontwikkelde hij de krabbenscheerbitterbal en limonade van watermunt en rietsuiker. Door te laten zien wat je met zo’n gebied kunt ontwikkelen, kunnen we de gebruikers ook veel beter informeren.”

Lokale marktfunctie van het fort

Tot slot was het fort een belangrijk deel van de opdracht voor het team. “Het fort had vroeger de functie om de in-en uitvoer van producten te reguleren. Het was een handelspost. Daarom leek het ons mooi, en daar heeft Carla zich vooral mee beziggehouden, om die marktfunctie terug te brengen. In het fort kunnen mensen waterplanten kopen, de lokale producten die Tom ontwikkelde en ze krijgen er informatie over het gebied op die manier bij”, zegt Wouter. “Aan mij was vooral de taak om al die visies die vanuit de planten, het eten en het erfgoed samen te brengen in een cartografische uitwerking. Juist die coördinatie van het project was ook heel belangrijk, om de visies mooi samen te voegen.”

De samenwerking tussen verschillende disciplines was voor Wouter zeker waardevol. “Juist doordat we echt het veld in zijn gegaan, vanuit de diverse hoeken, hebben we de kwaliteiten uit het gebied nog tastbaarder gemaakt. Het maakproces heeft ons als team echt versterkt. Anders was het nooit zo toegepast geworden.”